Буын анатомиясы

Буындар және жіктелуі

Құрлысы қызметі бoйыншa сүйeктepдің бiр-бiрiмен қосылуын екiтoпқa жіктап қарастырамыз.

Біріншісі Үздiксiз қoсылыстaр – СИНАРТОЗДАР. Дaмyы eртeлeу жүpeді жәнe қызмeтi жaғынaн қoзғaлмaйды нeмeсeaз қозғалатын бoлып кeлeдi. 

Екіншісі Үздікті қосылыстар– ДИАРТРОЗДАР. Ол дамуы жағынан кештек жүреді жіне қызметі қозғалмалы болады.

Үздіксіз қосылыстардың қосылып жатқан тініне байланысты үш түрін қарастыра алмыз. 

1. Егер дәнекер тіні(articulationes fibrosae) арқылы қосылса СИНДЕСМОC(syndesmosis);
2. Егер шеміршек тіні(articulationes cartilagineae) арқылы қосылса СИНХОНДРОЗ(synchandrosis); 
3. Егер сүйек тіні арқылы қосылса СИНОСТОЗ(synostosis).

СИНДЕСМОC(syndesmosis)

1. Егер дәнекер тін сүйектердің үлкен аралықтарын толтыратын болса, бұл қосылу сүйекаралық жарғақ(membrana interossea)түріне ие болады. Мысалы, осындай қосылыстар білекте жіне сирақта кезедеседі. 
2. Егер дәнекер тін талшықты шоғырлап құрылса, онда ол фиброзды байламдарға жатады(ligamenta). Мысал ретінде омыртқа бағанасындағы қосылыстарды айтсақ болады. Омыртқа доғаларының арасындағы байдамдар серпімді дәнекер тіннен тұрады.
3. Егер дәнекер тір жұқа қабатша түрінде болса жіктер(suturae) түзіледі. Бассүйектегі жіктерді атап айтсақ болады. Ол жіктер пішініне қарай үш тірге бөлінеді.
   • Тісті жік(sutura serrata) - бір сүйектің жиегіндегі тістер басқа сүйек тістеріне кіріп тұрады. Мысалы бассүйек кұмбезі.
   • Қабыршақты жік(sutura sqamosa) - бір сүйектің жиегі басқа сүйектің жиегімен бастырылып тұрады. Мысалы самай және шүйке.
   • Тегіс жік(sutura plana) - бұл жағдайда екі сүйектің жиектері жасасып тұрады. Мысалы, бет сүйектерінде. 

СИНХОНДРОЗ(synchandrosis)

Синхондроздың қосылыстарында қимыз ал жіне олар серпімді болады. Олардың қозғалғыштыңы қалыңдығына байланысты. Қаншалықты қалың болса, соншалықты қозғалғыш болады. Синхондроз қасиетіне байланысты: гиалинді және талшықты болып бөлінеді. 

Талшықты синхондроз буфер рөлін атқарады. Яғни, өздерінің серпімділігінің арқасында соққы мен шайқауларды жұмсартады. Мысалы омыртқа денелерінің арасындағы қосылыстарды айтсақ болады. 

Белгілі бір мерзімге байланысты уақытша және тұрақты болып бөлінеді. Уақытша синхондроз белгілі бір жасқа дейін болып, сосын синостозға айналады. Мысалы, эпифиз бен метафиз арасындағы гиалинді шеміршектердің сүйектенуінің арқасында қатаюы. Немесе жамбас белдеуіндегі үш сүйектердің бірігуін айтсақ болады. 

Бұлардан басқа егер синхондроз ортасында буындық беттері мен қапшығы бар нағыз буын қуысы жоқ тар саңылау түзілсе, онда бұл қосылыстар үздіксізден үздікті буындарға өтпелі болады. Оны СИМФИЗ(symphysis) деп атайды. Мысалы маңдай сүйегі(symphysis pubica).

Үздікті қосылыстар, буын, диартроздар

Буын(arthron) деп үзілісті, қуысты, қозғалмалы қосылу немес буындасды айтамыз(articulatio synovialis). Әрбір буында сүйектердің буындық беті, буын қапшығы, оның ішінде буын қуысы болады. 

1. Буындық беттер(facies articulares) қалыңдығы 0,2-0,5мм болатын буын шеміршегімен қапталған(гиалинді немесе талшықты шеміршек). Буындық беттер конгуретті болады. Яғни, буын басы мен басқа сүйектің буындық шұңқыры сәйкес келетін болады(ойыс-дөңес). 
2. Буындық қапшығының(capsula articularis) сырты фиброзды жарғақ(membrana fibrosa) және іші синовиалды жарғақтан(membrana sinovialis) тұрады. Синовиалды жарғақтың буындық бет жағында эндотелий жасушалары бар. Сондықтан ол тегіс жіне жылтыр болады. Ол жабысқақ мөлдір синовиалды сұйықтық синовия(sinovia)бөледі. Оның қызметі үйкелісті азайту. 

Буындарды жіктеуді біршене принциптер бойынша жүргізіледі: 

1) буын беттерінің саны бойынша, 

2) буын беттерінің пішіні бойынша және 

3) функциясы бойынша. 

Артикулярлы беттердің саны бойынша: 

1. Қарапайым буын (art. simplex) тек 2 артикулярлы беті бар, мысалы, фаланга аралық буындар. 

2. Күрделі буын (art. composite), екіден көп артикулярлы беттері бар, мысалы, шынтақ буыны. Күрделі буын бірнеше қарапайым буындардан тұрады, оларда қозғалыстар бөлек жасалуы мүмкін. Күрделі буындарда бірнеше буындардың болуы олардың байламдарының ортақтығын көрсетеді. 

3. Кешенді буын (art. complexa), буынды екі камераға (екі камералы буын) бөлетін буын аралық шеміршек бар. Егер буын аралық шеміршек диск тәрізді болса камераларға бөліну толығымен жүреді. Мысалы, уақытша-мандибулярлық буында. Ал егер шеміршек жарты айлы менискысына айналса (мысалы, тізе буынында). 

4. біріккен буын дегеніміз - бір-бірінен бөлек орналасқан, бірақ бірге жұмыс істейтін бірнеше оқшауланған буындардың қосындысы. Мысалы, самай – төменгі жақ буындар, проксимальды және дистальды шынтақ буындар және т.б. Біріктірілген буын екі немесе одан да көп анатомиялық бөлек буындардың функционалды тіркесі болса да, күрделі буындардан ерекшеленеді, олардың анатомиялық түрі бірдей. Бірақ функционалды түрде әр түрлі қосылыстардан тұрады.

Буындардың функциясы қозғалыс жасалатын біліктер санымен анықталады. Осы буындағы қозғалыстар жүретін осьтердің саны оның артикулярлы беттерінің пішініне байланысты. Мысалы, буынның цилиндрлік пішіні тек бір айналу осінің айналасында қозғалуға мүмкіндік береді. Керісінше, сүйек басының сфералық пішіні көптеген біліктердің айналасында айналуға мүмкіндік береді. Сондықтан осьтердің саны мен артикулярлы беттердің пішіні тығыз байланысты.

I. бір осьті буындар 

1. Цилиндрлік буын, art. trochoidea. Осі тігінен, артикуляциялық сүйектердің ұзын осіне немесе дененің тік осіне параллель орналасқан цилиндрлік артикулярлы бет бір тік ось - айналу, rotatio  қозғалысын қамтамасыз етеді; мұндай буын айналмалы деп те аталады. 

2. Блок тәрізді буын, ginglymus (мысалы - саусақтардың фалангааралық буындары). Оның блок тәрізді артикулярлы беті - бұл көлденең орналасқан цилиндр, оның ұзын осі көлденең орналасқан, фронтальды жазықтықта, артикуляцияланған сүйектердің ұзын осіне перпендикуляр; сондықтан блок тәрізді буындағы қозғалыстар осы фронтальды осьтің айналасында жасалады (иілу және кеңейту). Артикулярлы беттерде орналасқан бағыттаушы ойықтар мен тарақтар бүйірлік сырғу мүмкіндігін жояды және бір осьтің айналасында қозғалуға ықпал етеді. 

II. екі білікті буындар

 1. Эллипсоидты буын, articulatio ellipsoidea (мысал - білек буыны). Артикулярлы беттер эллипстің сегменттерін білдіреді: олардың бірі дөңес, сопақша пішінді, екі бағытта біркелкі емес қисықтығы бар, екіншісі сәйкесінше ойыс. Олар бір - біріне перпендикуляр 2 көлденең осьтің айналасында қозғалыстар жасайды: фронтальды - иілу және жазылу және сагиттальды білікте – әкелу мен әкету. Эллипсоидты буындардағы байламдар айналу осіне перпендикуляр, олардың ұштарында орналасқан. 

2. айдаршықты буын, articulatio condylaris (мысал - тізе буыны). Айдаршық басқа сүйектің артикулярлық бетіндегі буындық ойысқа сәйкес келеді, дегенмен олардың көлемдерінде үлкен айырмашылық болуы мүмкін. 

Кондилярлы буынды эллипсоидтың бір түрі ретінде қарастыруға болады, ол Блок тәрізді буыннан эллипсоидке өтпелі пішінді білдіреді. Сондықтан оның негізгі айналу осі фронтальды болады. 

Ол Блок тәрізді кондиладан ерекшеленеді, өйткені артикуляцияланған беттер арасында үлкен айырмашылық пен пішін бар. Нәтижесінде, бұлшықет буынындағы блокқа қарағанда, екі осьтің айналасында қозғалыстар мүмкін. Ол эллипсоидты буыннан артикулярлы бастардың санымен ерекшеленеді. Кондилальды буындарда әрдайым екі кондилка болады, олар көп немесе аз сагиттальды түрде орналасады, олар бір капсулада болады (мысалы, тізе буынына қатысатын екі феморальды кондил) немесе атлантоцентральды артикуляциядағыдай әртүрлі бірлескен капсулаларда орналасады. Кондилальды буынның бастарында эллипстің дұрыс конфигурациясы болмағандықтан, екінші ось міндетті түрде көлденең болмайды, өйткені бұл әдеттегі эллипсоидты буынға тән; ол тік (тізе буыны) болуы мүмкін. Егер кондилалар әртүрлі артикулярлы капсулаларда орналасса, онда мұндай кондилярлық буын эллипсоидке (атлантатальды артикуляция) жақын. Егер кондилалар бір-біріне жақын болса және бір капсулада болса, мысалы, тізе буынында болса, онда артикулярлық бас, әдетте, ортасында бөлінген цилиндрге (блокқа) ұқсайды (кондилалар арасындағы кеңістік). Бұл жағдайда функциядағы бұлшықет буыны блокқа жақын болады. 

3. Ер-тоқым буыны, art. sellaris (мысал - I саусақтың карпальды-метакарпальды артикуляциясы). Буыны бұл құрылды 2 седловидными сочленовными беттерінің тұрақты отырған "үсті" дос тани бастады, соның бірі жылжып барады, бойлай және кесе-көлденең басқа. Осының арқасында ол екі өзара перпендикуляр осьтің айналасында қозғалады: фронтальды (иілу және кеңейту) және сагиттальды (ұрлау және тарту). Биаксиалды буындарда қозғалыстың бір осьтен екінші оське ауысуы мүмкін, яғни дөңгелек қозғалыс (circumductio). 

III. Көп осьті буындар 

1. Шаровидные. Сфералық буын, art. spheroidea (мысалы - иық буыны). Артикулярлы беттердің бірі дөңес, сфералық басын құрайды, екіншісі - сәйкесінше вогнуты артикулярлы депрессия. Теориялық тұрғыдан алғанда, қозғалыс доптың радиусына сәйкес келетін көптеген осьтердің айналасында жасалуы мүмкін, бірақ іс жүзінде олардың арасында бір-біріне перпендикуляр және бастың ортасында қиылысатын үш негізгі ось бар: 1) көлденең (фронтальды), оның айналасында иілу пайда болады, қозғалмалы бөлік фронтальды жазықтықпен бұрыш пайда болған кезде flexio, алдыңғы жағында ашық және кеңейту, кеңейту, бұрыш артқы жағында ашық болған кезде; 2) алдыңғы (сагиттальды), оның айналасында ұрлау, abductio және аддуктио жасалады; 3) айналу жүретін тік, ротатио, ішке, пронатио және сыртқа, supinatio. Бір осьтен екінші оське ауысқан кезде дөңгелек қозғалыс алынады, circumductio. Сфералық буын - барлық буындардың ішіндегі ең Бос. Қозғалыс мөлшері артикулярлы беттердің аудандарының айырмашылығына байланысты болғандықтан, мұндай буындағы артикулярлық Фосса бастың көлеміне қарағанда аз болады. Кәдімгі сфералық буындарда көмекші байламдар аз, бұл олардың қозғалыс еркіндігін анықтайды. Сфералық артикуляцияның бір түрі-шыныаяқ тәрізді буын, art. cotylica (cotyle, грек. - тостаған). Оның артикулярлы депрессиясы терең және бастың көп бөлігін қамтиды. Нәтижесінде, мұндай буындағы қозғалыстар әдеттегі сфералық буынға қарағанда аз бос болады; біз жамбас буынында шыныаяқ тәрізді буынның үлгісі бар, онда мұндай құрылғы буынның тұрақтылығына ықпал етеді.