Жасуша дифференциясы және бағаналы жасушаларды косметологияда қолдану

Жасуша дифференциясы, морфогенез, эмбриогенез, онтогенез, бағаналы жасушалар, тотипотенттілік, плюрипотенттілік.

Дифференциация дегеніміз - жасушалардың әртүрлі мамандандырылған жасушаларға тұрақты құрылымдық-функционалдық өзгеруі. Жасушалардың дифференциациясы биохимиялық тұрғыдан нақты белоктардың синтезімен, ал цитологиялық тұрғыдан - арнайы органеллалар мен қосындылардың түзілуімен байланысты. Гендердің селективті активациясы жасушалардың дифференциациясы кезінде жүреді. Жасушалардың дифференциациясының маңызды көрсеткіші - ядролық-цитоплазмалық қатынастың цитоплазма мөлшерінің ядро мөлшерінен басым болуына қарай ығысуы. Дифференциалдау онтогенездің барлық сатыларында жүреді. Жасушалардың дифференциалдану процестері тіндердің даму кезеңінде әсіресе эмбриональды примордиа материалынан айқын көрінеді. Жасушалардың мамандануы олардың анықталуына байланысты.

Морфогенез - ағзалардың, жүйелер мен ағзалардың дене мүшелерінің жеке (онтогенезде) және тарихи, немесе эволюциялық, дамуда (филогенезде) пайда болуы және дамуы. Морфогенезге әсер ететін заттарды морфогендер деп атайды. Морфогендер химиялық емес, функционалды, сондықтан ретиноин қышқылы сияқты қарапайым химиялық заттар да морфогендердің рөлін атқара алады.

Морфогендердің маңызды класы - ДНҚ-мен әрекеттесу арқылы жасушаның тағдырын анықтайтын транскрипция факторлары. Транскрипция факторлары жасушалардың дифференциациясына қатысатын белгілі бір гендердің, сондай-ақ басқа транскрипция факторларының гендерінің транскрипциясын катализдейді. Осылайша, гендердің экспрессиясы каскадтық принциппен реттеледі.

Морфогендердің тағы бір класы - бұл жасушааралық байланыстарды, соның ішінде жасушалардың бірігуін басқаратын заттар. Мысалы, гаструляция кезінде эмбрионның кейбір жасушалары жасушааралық байланысын жоғалтады, көші-қон қабілетіне ие болады және эмбрионда жаңа позицияны алады, олар қайтадан жасушааралық байланыс түзіп, ұлпалар мен мүшелер түзе алады.

Адам эмбриогенезі - адам эмбрионының дамуы мен қалыптасуы. Ол дамудың алғашқы сатысында болатын эмбриондағы жасушалардың бөлінуі мен жасушалардың дифференциалдануымен сипатталады. Биологиялық тұрғыдан алғанда, адамның дамуы бір клеткалы зиготадан ересек адамға дейін өсуді білдіреді. Ұрықтану ұрық клеткасы жұмыртқаға сәтті еніп, бірігіп кеткенде пайда болады. Содан кейін ұрық пен жұмыртқаның генетикалық материалы зигота деп аталатын бір жасушаға біріктіріледі .Эмбриогенез дамудың алғашқы сегіз аптасын қамтиды; тоғызыншы аптаның басында эмбрион «ұрық» деп аталады.

Адамның онтогенезі - бұл жүктіліктен бастап өлімге дейінгі жеке даму процесі.

Діңгекті жасушалар - маманданбаған, сирек бөліну арқылы сан тұрақтылығы  өздігінен реттеліп отыратын  жас   жасушалар популяциясы.

Тотипотентті (лат. –құдіретті) БЖ – ұрықталған жұмыртқа жасушадан бөлініп шығатын алғашқы жасушалар. Тотипотентті жасушаны аналық ағзаға ауыстырған сәтте одан жаңа толық қанды ұрық пайда болуы мүмкін.

Плюрипотентті БЖ – бластоцистің массасындағы жасуша ішілік жасуша болып табылады. Эмбриональды даму үдерісінде бұл жасуша адамның әр типтегі соматикалық жасушаларына бастау болуы мүмкін.

 Жасуша дифференциясы кезінде және көпжасушалы ағзалардың дамуының әртүрлі кезеңдерінде гендердің экспрессиялану дәрежесінің өзгеруі

Жалпы ген экспрессиясы дегеніміз не? Осы сұраққа алдымен жауап берсек. Ген экспрессиясы, ол –генетикалық ақпараттың ақуыздарға және басқа да полипептидтерге ДНҚ мен РНҚ арқылы тасымалдануы.Ал осы ген экспрессиясының дифференциялды реттелуі ол эукариоттардың да, прокариоттардың да ең негізгі қасиеті болып табылады.Ген экспрессиясы көп жағдайларда біртіндеп жүзеге асады. Және де бір геннің экспрессиясы басқа гендердің экспрессиялануына жағдай жасайды.Жалпы экспрессия процессі транскрипция және трансляция процесстері арқылы жүзеге асады.

Ал енді көпжасушалы ағзалардың дамуындағы гендердің экспрессиялануына келсек. Мысалғы қарапайым зиготадан бірнеше уақыт өткеннен кейін күрделі құрылысты ағзалар дамиды. Жалпы эмбрион дамыған сайын оның жасушалары бөлініп, өсіп, белгілі бір заңдылықтарға сәйкес   күрделі денені жасайды. Дұрыс жұмыс істеу үшін бұл денеге жақсы анықталған осьтер қажет (мысалы, бас және құйрық). Сондай-ақ, оған осьтер бойымен дұрыс жерлерде орналасқан және бір-бірімен дұрыс жолдармен байланысқан көп жасушалы мүшелер мен басқа құрылымдардың белгілі бір жиынтығы қажет. Осы дамыған жасушалар өсе келе белгілі бір функционалды мүшелерге мамандандырылуы қажет.Олардың барлығы дерлік белгілі бір гендер тобының экспрессиясының бақылауымен жүзеге асады.Яғни нақты, анық түрде айтатын болсақ, жасушалардың дифференциялануы үшін ген экспрессиясының маңызы өте зор. 

Және де ген экспрессиясы осы эмбрионалдық кезеңде өте күрделі процесстерге қатысады. Себебі, айта кеткеніміздей жасушалардың белгілі бір мүшеге мамандандырылуы үшін осы гендер қажет.Ал постэмбрионалдық кезеңде бұл гендер экспрессиясы жасуша жойылуы, апоптозы кезінде жаңа жасушалардың дифференциялануы үшін қажет.

 Медицинада және косметологияда бағаналы жасушаларды пайдалану және осы әдістердің артықшылықтары мен кемшіліктері

    Бағаналы жасушалар-көп жасушалы организмдердің көптеген түрлерінде кездесетін дифференцияланбаған   (жетілмеген) жасушалар. Олардық басты қасиеті - жаңа бағаналы жасушаларды қалыптастыру үшін өзін-өзі жаңарта алады,

Бұл қазіргі таңда медицинаның көптеген салаларында қолдану кең тараған. Мысалы онкология саласында олардың трансплантациясы онкогематологиялық аурулар үшін қолданылады. Бұл процедура сүйек кемігін трансплантациялау деп те аталады. 

Трансплантация аутологиялық немесе аллогендік болуы мүмкін. Бірінші жағдайда науқастың өз бағаналы жасушалары алынады. Олар перифериялық қаннан алынады, содан кейін мөлшерін көбейту үшін оны өсіріледі. Ал аллогендік трансплантация кезінде гистологиялық үйлесімді донордан жасуша алынады. 

Аутологиялық трансплантация тиімді емес. Қатерлі процестерде ол ауруды толығымен емдемейді. Артықшылықтары-иммунитетті тез қалпына келтіру, донор іздеудің қажеті жоқ. Иммунитетті басатын дәрі-дәрмектерді қабылдауды қажет етпейді, өйткені ағзаның оған қарсы тұру реакциясы ешқашан болмайды .

Аллогендік бағаналы жасуша трансплантациясының тиімділігі жоғары. Донорды туыстарының қатарынан алады немесе донорлар банкінен алады. Ең ірі банктердің бірі Германияда. Оның базасында 5 миллионнан астам адам бар, олардың әрқайсысы науқасқа қолайлы болса, өз жасушаларын беруге дайын.

Оған қоса бұл жасушалардың жанару қасиеті оларды косметологияда қолдануға мүмкіндік береді. 

Бұл жасушалар эпидермисте орналасады, онда олар базальды қабат жасушаларының 1-10% құрайды және терінің жаңару көзі болып табылады. Өкінішке орай, уақыт өте келе және қолайсыз сыртқы факторлардың әсерінен бағаналы жасушалар өздерінің ерекше қасиетін жоғалтады, бұл терінің қалпына келу процесінің бұзылуына және сәйкесінше онда әжімдер пайда болады, тері икемділігі мен эластикалық қабілетін жоғалтады.

Бұл терінің қасиеттерін сақтауға және жастықты ұзартуға, сондай-ақ ауыр ауруларды емдеуге (мысалы, үлкен күйіктер, жаралар) осы жасушаларды қолдана бастады.

Косметологияда және эстетикалық медицинада май тінінің бағаналы жасушаларын да қолдануға болады-бұл көптеген зерттеулермен анықталған қартаюға қарсы қасиеттер көрсетеді. Бұл қасиеттер жасушаның ДНҚ-ны ультракүлгін сәулеленудің зиянды әсерінен қорғаудан, I типті коллаген синтезін ынталандырудан, сондай-ақ фибробласттарды тотығу стрессінен қорғаудан тұрады, нәтижесінде әжімдер азаяды.

Бірақ бұл әдістің кері жақтары да бар : қазіргі таңда бұл процедураның кейін ағзаға қандай кері әсері болатындығын айта алмайды. 

Мәскеу қалалық ауруханасының бас дәрігері Александр Мясников эмбриондардан алынған бағаналы жасушалар қатерлі ісікке айналады деп санайды. Бөліну генетикалық аппаратқа араласу нәтижесінде қатерлі ісіктердің пайда болуына әкеледі.