ББЗ номенклатурасы, олардың жіктелу принциптері. ББЗ-ның негізгі мақсаты және әсер ету.«Дәрілік өсімдік шикізатын стандарттау» тақырыбына Эссе жазыңыз механизмдері. Заттың біліктілігін сипаттайтын конструкциялар (заттың сапалық сипаттамасы).

№13 сабақ. ББЗ номенклатурасы, олардың жіктелу принциптері. ББЗ-ның негізгі мақсаты және әсер ету механизмдері. Заттың біліктілігін сипаттайтын конструкциялар (заттың сапалық сипаттамасы).
Жиынтық баға СОӨЖ тапсырмасы:
 1) «ББЗ түзуші микроорганизмдер» тақырыбында реферат жасаңыз және оған 3 тілдік глоссарий құрыңыз 
Тақырыбы: «ББЗ түзуші микроорганизмдер»
Жоспар: 

• Кіріспе
• Негізгі бөлім

Биологиялық автивті заттарды түзуші микроорганизмдер
Қазақстандағы микроорганизмдер өсіру саланың дамуы

• Қорытынды

Биологиялық активті заттарды түзуші микроорганизмдер. Микроорганизмдердің амин қышқылдарын, витаминдерді, антиобиотиктерді, ферменттерді, гибберелинді, гармондарды жә»е басқа да әр түрлі бағалы биологиялық активті заттарды түзетіні біраздан бері белгілі болды. 
  Соңғы жылдары белок синтезіне қажетті амия қышқылдарын өндіруге баса назар аударылуда. Бұрын оларды қүрамында белогы мол бағалы шикі заттардан гидролиздеу жолымен өндіретін еді және ол еңбекті көп қажет етеді. Соңғы он жыл ішінде амин қышкылдарын микробиологиялық жолмен өндіру зерттеліп, табылды. 
 Амин қышқылдарының ішінде ен, алғаш өндірілген — глютамин. Жапония ғалымы Киносита табиғаттан ерекше микрококкус глютамикус деп аталатын микробты тауып, одан осы қышқылды ендірді. Бұл микроб қоректік ортаға қосылған глюкозаның 50%-не жуығын глютамин қышқылын түзуге жүмсай алады екен. Қазір Жапонияда, Америка Қүрама Штаттарында арнаулы заводтарда бүл қышқылды жылына жүздеген мың тоннадай өндіреді. Глюта-мин қышқылы тамақ өнеркәсібінде азық-түлікке қосылады, оның сапасын жақсартады. Глютамин кышқылын медицинада иервтік ауруларды емдеуге де қолданады. 
 Белок молекуласындағы маңызды амин қышкылдарының бірі — лизин. 2,1 кг жасанды лизинді бір тонна азыіққа қосып шошқаны сырағанда, оның қосқан салмағы орта есеппен 13,6%, ал протеин шығынын 20—25%-ке дейін кемітеді. Бұл амин қышқылы рацион-нын ең құнды, қажетті құрам бөлігі болып есептеледі. 
 Ал лизинді қосқанда нанның кұнарлылығы артады. Лизинді көп мөлшерде — бактериум аэрогенес, бактериум протеус, спора түзу-шілерден — бациллус субтилис, ашытқы саңырауқұлақтарынан — торула утилистен өндіреді. 
 Егер де ультракүлгін сәулемен әсер етсе микрококкус глютами-кус едәуір мөлшерде лизин түзе алады. Қазір бүдан өнеркәсіптік жолмен лизин өндіру қолға алынды. 
 Лизинді қазіргі кезде Жапонияда, Америка Қүрама Штаттарын-да және басқа да елдерде жылына ондаған мың тоннадай мөлшерде өндіреді. 
 Бүкіл одақтыіқ өнеркәсіптік микроорганизмдер генетикасы мен селөкциясы ғылыми-зерттеу институтында лизинді мол беретін микроорганизмдер табылды. Осының негізінде Арменияда жылына 1000 т кристалл лизин өндіретін завод іске косылды. 
 Соңғы жылдардағы зерттеулер басқа амин қышіқылдарын —ва-линді, метионинді, триптофанды және аланинді түзетін микроорга-низмдер барлығын анықтады. Алдағы мақсат — олардың өндіріске жарамды топтарын таңдап алу және амин қышқылдарын өндіруді жолға қою. 
 Белок тіршіліктің тірегі екені жүртка мәлім. Бірақтагосы белок-тың жер бетіндегі тіршілікке жетіспейтіндігі анықталып отыр. Сондықтан белокты молайтуда микроорганизмдердің зор практика-лық маңызы барлығы дәлелденді. 
 Осы мақсатта ашытқы саңырауқүлақтарды көптеп өсіру біздің елімізде Ұлы Отан соғысы жылдарында қолға алынды. Бірақ оны көптеп өндіру кымбатқа түсті. Мәселен, 1 т ашытқы саңырауқүлақтар белогы 350 сом шамасынан айналды. 
 Соңғы жылдардағы зерттеулердің нәтижесінде бүл мақсатта тым арзан шикі зат — мүнай өнімдерінің қалдығы — парафинді қолдануға болатыны анықталды. Осындай қоректік ортада ашытқы саңырауқүлақтарын өсіріп, белокты-витаминді концентраттарды көптеп өндіруге болады. Оның қүрамында 45—50% белок, 50—55% май, углеводтар, түрлі минерал түздар болады. 
 Мәселен, кандида туысына жататын ашытқы саңырауқүлақтар сыйымдылығы 300 ж3 ыдыста тәулігіне 1 т-ға дейін сіңімді белок жинай алады. Ал осындай протеинді өндіру үшін белокты өсімдік-терді 3000 га жерге өсіруге тура келеді. Оған қоса бүл өсімдіктер-дің белогы микроб белогынан сапасы жағынан әлде қайда кем болады. 
 Мал азығына осындай микробтар белогын косқанда олар-дың өнімділігі артады және одан алынатын өнімнің өзіндік қүны өсімдік белогын азықтандырғандығымен салыстырғанда әлдеқай-да төмен. 
 Кәптеген микроорганизмдер өздеріне кажетті витаминдерді син-тездей алады, ал қалғандары қоректік ортада кажетті витаминдар болмаса мүлде тіршілік ете алмайды.Белгілі бір витаминді немесе соған ұқсас заттарды кажет ететін микроорганизмдерді ауксотрофты, ал оған мұқтаж еместерін — аук-соавтотрофты микроорганизмдер деп атайды. 
 Қоректік ортада көп мөлшерде витаминдер түзе алатын микро-оргаиизмдер табылды. Осының негізінде витаминдерді өндірістік жолмен алу көзделіп отыр. 
 Осындай витаминдердің ішінде тиаминді (Ві витамині) ашытқы саңырауқұлақтары көп мөлшерде түзе алады. Ал кейбір микроор-ганизмдер, әсіресе сүт қышқылы баіктериялары В2 витаминіне (рибофлавин) тым мұқтаж. Ал еремотециум эшби, клостридиум ацетобутиликум және кандида мен миксобактериум микроорганизм-дерінің бірқатары осы витаминді мол түзеді. Соңғы жылдары дүние жүзі мемлекеттерінде Ві2 витаминін өндіру қолға алыньгп отыр. Ол іс жүзінде жоғары сатыдағы өсімдіктерде кездеспейді, тек микроорганизмдердің ғана оны түзе алатын қабілеті бар. 
 Бүл витаминді медицинада, мал шаруашылығында кеңінен қолданады. Ві2 витаминін қоректік ортада актиномицес оливацус, актиномицес гризеус, бактериялардан бациллус мегатериум, лакто-бактериум казеи және пропион қышқылы бактериялары — пропио-ни-бактериум шерманші көптеп түзе алады. 
 Адам мен жануарларға аса қажетті витаминдердің біріне А витамині жатады. Оны да түзетін микроорганизмдер бар. Өндірістік жағдайда блаксела саңыраукүлағын қолданып жүр. 
 Биологиялық активті заттарды микроорганизмдердің басқа топтары да түзе алады. Микробтар түзетін заттардың ішіндегі маңыздыларының біріне гетероауксин жатады. Ол алғаш рет ризофус деген саңырауқұлақтан алынды. Сонымен бірге, ол жоғары сатыдағы өсімдіктердің де клеткаларында кездесетіні анықталды. 
 1950 жылдарда өсімдіктердің өсуімен дамуына зор әсер ететін физиологиялық активті зат — гиберелинге көп назар аударылды. Оны өсімдікті зақымдайтын саңырауқұлақ гиберелла фуфикори түзеді. Оны алғаш рет зерттеген жапония ғалымы Куросава. Ол күріш өсімдігінің осы саңырауқұлақтың әсерінен ауыратынын анықтады. Күріштің сабағы шамадан тыс үзарып, сарғайыіп, ақыр аяғында, оның елетінін байқады. Осы кезде гиберелинді микроор-ганизмдерден алуға болатыны аньиқталды. 
 Қазір халық шаруашылығында микробтардан өндірілетін басқа да бағалы заттар — ферменттерді колдану етөк алып отыр. 
 Бүл үшін аспергиллус, пенициллум микроскоптық саңыраукұлактары қолданылады. Олар ағаш үгінділерінде жақсы өседі. Бүл үшін ағаш үгіндісіне қоректік заттар қосып зарарсыздандырады да, оған жоғарыдағы саңырауқүлақтарды егеді. Осы ортада саңырауқүлақтар біраз мәлшерде ферменттер түзеді. Ферменттерді таза күйінде арнаулы технологияны қолдану арқылы бөліп алады. 
 Осындай әдіопен инвертаза, авоморин, оризин ферменттерін ендіреді. Соңғы жылдары ферменттерді бактериялардан да алуға болатыны анықталды. Оған бациллус субтилистен алынатын субтлин жатады.

№	Қазақ тілінде	На русском	In English
1	Биологиялық белсенді заттар (ББЗ) — тірі организмдердің тіршілік әрекетін қолдау үшін қажетті, тірі организмдердің белгілі бір топтарына немесе олардың жасушаларына, қатерлі ісіктерге қатысты аздаған концентрациялар кезінде физиологиялық белсенділігі жоғары, олардың өсуін іріктеп кідіртетін немесе жеделдететін немесе олардың дамуын толығымен басатын химиялық заттар.	Биологически активные вещества (ПАВ) — химические вещества, необходимые для поддержания жизнедеятельности живых организмов, обладающие высокой физиологической активностью при незначительных концентрациях в отношении определенных групп живых организмов или их клеток, злокачественных опухолей, селективно задерживающие или ускоряющие их рост или полностью подавляющие их развитие.	Biologically active substances (surfactants) — chemicals necessary for the maintenance of the vital activity of living organisms, having high physiological activity at low concentrations against certain groups of living organisms or their cells, malignant tumors, selectively delaying or accelerating their growth or completely suppressing their development.
2	Ферменттер (латынша fermentum ашыту, ашыту бастауы; энзимдердің синонимі) - тірі организмдерде жүретін, бұл ретте реакцияның түпкі өнімдерінің құрамына кірмей, химиялық реакцияларды бірнеше есе жеделдетуге қабілетті, яғни биологиялық катализаторлар болып табылатын айрықша ақуыздар.	ФЕРМЕНТЫ (латинский fermentum брожение, бродильное начало; синоним энзимы) — специфические белки, способные во много раз ускорять химические реакции, протекающие в живых организмах, не входя при этом в состав конечных продуктов реакции, то есть являющиеся биологическими катализаторами.	ENZYMES (Latin fermentum fermentation, fermentation principle; synonym for enzymes) are specific proteins that can accelerate chemical reactions occurring in living organisms many times, without being part of the final products of the reaction, that is, they are biological catalysts.
3	Микроорганизмдер (лат. micros-кішкентай) - көзге көрінбейтін организмдер. Оларға микробиология зерттейтін протозоа, спирохеталар, саңырауқұлақтар, бактериялар, вирустар жатады.	Микроорганизмы (от лат. micros - малый) - организмы, невидимые невооруженным глазом. К ним относятся простейшие, спирохеты, грибы, бактерии, вирусы, изучением которых занимается микробиология.	Microorganisms (from Lat. micros-small) - organisms that are invisible to the naked eye. These include protozoa, spirochetes, fungi, bacteria, and viruses, which are studied by microbiology.
4	Нәруыздар-пептидтік байланыс тізбегіне қосылған α-амин қышқылдарынан тұратын жоғары молекулалы органикалық заттар.	Белки - это высокомолекулярные органические вещества, состоящие из α-аминокислот, соединенных в цепочку пептидных связей.	Proteins are high-molecular organic substances consisting of alpha-amino acids connected in a chain of peptide bonds.
5	Липидтер-суда ерімейтін май тәрізді заттардың (май қышқылдарының эфирлері және глицериннің триатомды спирті) кең тобы.	Липиды представляют собой широкую группу нерастворимых в воде жироподобных веществ (эфиры жирных кислот и триатомный спирт глицерина).	Lipids are a broad group of water-insoluble fat-like substances (fatty acid esters and glycerol triatomic alcohol).
6	Алкалоидтар — (араб.: alkali‎ – сілті және гр. eіdos – түр) — құрамында азот атомы бар табиғи текті органикалық негіздер; құрамында азоты бар сілті қасиетті органикалық зат; улы және емдік қасиеттері бар.	Алкалоиды - (араб.: alkali-щелочь и гр. Eidos – вид) - органические основания природного происхождения, содержащие атом азота; азотосодержащие щелочи; обладающие ядовитыми и лечебными свойствами.	Alkaloids — (Arabic.: alkali-alkali and GR. Eidos-species) - organic bases of natural origin containing a nitrogen atom; alkaline sacred organic substance containing nitrogen; has toxic and healing properties.
7	Өсімдік шикізаты - бұл адамдар әр түрлі салаларда пайдаланатын өсімдік организмдері (тұтас өсімдіктер немесе олардың бөліктері).	Растительное сырье – это растительные организмы (целые рас-тения или их части), которые используются человеком в различных отраслях промышленности.	Plant raw materials are plant organisms (whole plants or parts thereof) that are used by humans in various industries.
8	Эфир майлары-жағымды иісі бар органикалық сұйық Ұшпа қосылыстар.	Эфирные масла - органические жидкие летучие соединения с приятным запахом.	Essential oils are organic liquid volatile compounds with a pleasant smell.
9	Таниндер-өсімдік тектес өнімдер, суда, алкогольде ериді, ақуыздарды байланыстырады	Дубильные вещества-продукты растительного происхождения, растворимые в воде, спирте, связывающие белки	Tannins-products of plant origin, soluble in water, alcohol, bind proteins
10	Гликозидтер — көмірсутекті емес компонент-агликонмен байланысты қант компонентінің (глюкоза, рамноза, галактоза және т.б.) болуымен сипатталатын күрделі органикалық заттар. Гликозидтер тірі ағзаға күшті физиологиялық әсер етеді және олардың барлығы адамдар үшін улы	Гликозиды-сложные органические вещества, характеризующиеся наличием неуглеводного компонента-сахарного компонента, связанного с агликоном (глюкоза, рамноза, галактоза и др.). Гликозиды оказывают мощное физиологическое воздействие на живой организм, и все они токсичны для человека	Glycosides are complex organic substances characterized by the presence of a non-hydrocarbon component-an aglicon-bound sugar component (glucose, rhamnose, galactose, etc.). Glycosides have a strong physiological effect on a living organism, and all of them are toxic to humans
11	Сапониндер-гликозидті сипаттағы өсімдік заттары, олардың сулы ерітінділері шайқау кезінде ұзаққа созылмайтын тұрақты көбік түзуге қабілетті.	Сапонины-растительные вещества гликозидной природы, водные растворы которых способны при встряхивании образовывать устойчивую пену, не длящуюся долго.	Saponins are plant substances of a glycosidic nature, their aqueous solutions are able to form a stable foam that does not last long when shaken.
12	Саңырауқұлақтар-өсімдіктер мен жануарлардың кейбір белгілерін біріктіретін эукариотты организмдерді біріктіретін жабайы табиғат патшалығы.	Грибы́ — царство живой природы, объединяющее эукариотические организмы, сочетающие в себе некоторые признаки как растений, так и животных.	Fungi are a kingdom of living nature that unites eukaryotic organisms that combine some features of both plants and animals.
13	Дәрілік өсімдіктер-адам мен жануарлар ауруларының алдын алу және емдеу үшін қолданылатын жабайы және мәдени өсімдіктер.	Лека́рственные расте́ния — дикорастущие и культивируемые растения, применяемые для профилактики и лечения заболеваний человека и животных.	Medicinal plants — wild and cultivated plants used for the prevention and treatment of diseases of humans and animals.
14	Аминқышқылдары-молекуласында бір уақытта карбоксил және амин топтары бар органикалық қосылыстар.	Аминокисло́ты — органические соединения, в молекуле которых одновременно содержатся карбоксильные и аминные группы.	Amino acids are organic compounds whose molecules simultaneously contain carboxyl and amine groups.
15	Негіздің айқын қасиеттері бар алифатты амин қышқылы. Басқа алифатты аминқышқылдары сияқты, адам ағзасындағы лизин синтезделмейді және маңызды амин қышқылы болып табылады.	Алифатическая аминокислота с выраженными свойствами основания. Как и другие алифатические аминокислоты, лизин в организме человека не синтезируется и является незаменимой аминокислотой.	An aliphatic amino acid with pronounced base properties. Like other aliphatic amino acids, lysine is not synthesized in the human body and is an essential amino acid.
16	Биологияда, спораларда (грек. σπόρος — себу, себу, тұқым) — қолайсыз жағдайларда таралуға және өмір сүруге бейімделген жыныстық және асексуалдық көбею бірлігі.	В биологии, спо́ры (греч. σπόρος — сеяние, посев, семя) — единицы полового и бесполого размножения, приспособленные к распространению и выживанию в неблагоприятных условиях.	In biology, spores (Greek: σπόρος-sowing, sowing, seed) are units of sexual and asexual reproduction, adapted to spread and survive in adverse conditions.
17	Глутамин-көміртегі мен азоттың негізгі доноры, ол энергияны қалпына келтіруге жауап беретін гликоген қоймаларын толықтыруға көмектеседі. Глутамин сонымен қатар бұлшықет ақуызының маңызды құрамдас бөлігі болып табылады және бұлшықеттің қалпына келуіне және құрылуына ықпал етеді.ақуыз құрамына кіреді. Глутамин полярлы, зарядталмаған және моноаминодикарбон глутамин қышқылының амиді болып табылады, одан глутаминсинтетазаның әсерінен тікелей аминация нәтижесінде пайда болады.	Глютамин – ключевой донор углерода и азота, он помогает пополнять запасы гликогена, который отвечает за восстановление энергии. Также глютамин является важным компонентом мышечного белка и содействует восстановлению и наращиванию мышц.ходящих в состав белка. Глутамин полярен, не заряжен и является амидом моноаминодикарбоновой глутаминовой кислоты, образуясь из неё в результате прямого аминирования под воздействием глутаминсинтетазы.	Glutamine is a key carbon and nitrogen donor and helps replenish glycogen, which is responsible for energy recovery. Glutamine is also an important component of muscle protein and contributes to the recovery and building of the muscles that make up the protein. Glutamine is polar, not charged, and is an amide of monoaminodicarboxylic glutamic acid, formed from it as a result of direct amination under the influence of glutamine synthetase.
18	Рибофлавин (лактофлавин, B2 дәрумені) — суда еритін маңызды дәрумендердің бірі, көптеген биохимиялық процестердің коферменті.	Рибофлави́н (лактофлавин, витамин B2) — один из наиболее важных водорастворимых витаминов, кофермент многих биохимических процессов.	Riboflavin (lactoflavin, vitamin B2) is one of the most important water-soluble vitamins, a coenzyme of many biochemical processes.
19	Коэнзимдер немесе коэнзимдер — ферменттердің каталитикалық әсерін жүзеге асыру үшін қажетті ақуыз емес сипаттағы органикалық табиғи қосылыстар. Коферменттер ферменттің аминқышқылдарының қалдықтарының функционалды топтарымен бірге ферменттің белсенді орталығын құрайды	Коферменты , или коэнзимы — органические природные соединения небелковой природы, необходимые для осуществления каталитического действия ферментов. Коферменты вместе с функциональными группами аминокислотных остатков фермента формируют активный центр фермента	Coenzymes, or coenzymes, are organic natural compounds of a non-protein nature that are necessary for the catalytic action of enzymes. Coenzymes together with the functional groups of the amino acid residues of the enzyme form the active center of the enzyme
20	Биохимиядағы Субстрат-белгілі бір фермент-субстраттың өзара әрекеттесуі нәтижесінде фермент бір немесе бірнеше соңғы өнімге айналатын бастапқы зат.	Субстра́т в биохимии — исходное вещество, преобразуемое ферментом в результате специфического фермент-субстратного взаимодействия в один или несколько конечных продуктов.	A substrate in biochemistry is a starting substance that is converted by an enzyme as a result of a specific enzyme-substrate interaction into one or more end products.

 
2) «Дәрілік өсімдік шикізатын стандарттау» тақырыбына Эссе жазыңыз 
Дәрілік өсімдіктер ежелден бері барлық мәдениеттерде дәрі-дәрмек көзі ретінде қолданылған. Ведас және Библия сияқты ежелгі мәтіндерде сипатталған және кеңінен қолданылатын дәстүрлі шөптер мен дәрілік өсімдіктерден алынған шөптік препараттар мен дәрі-дәрмектерді кеңінен қолдану емдік қасиеттері бар табиғи өнімдердің пайда болуынан байқалды.   Фитотерапия әлі күнге дейін әлем халқының шамамен 75-80%-ы үшін, негізінен дамушы елдерде алғашқы медициналық-санитарлық көмектің негізі болып табылады.  Соңғы жылдары фитопрепараттарға деген қызығушылықтың жандануы байқалады, өйткені бүкіл әлемде көптеген адамдар дәрілік өсімдік өнімдерін Денсаулық сақтау жүйесінде қолдануға бет бұруда.  Шөптік дәрі-дәрмек өнімдерін сату бұл өнімдер тұтынушыларға дәрумендер сияқты оң медициналық құрал ретінде қол жетімді болатындай дәрежеде өсті.   Қазіргі уақытта олар супермаркеттерде, дәріханаларда және басқа да көптеген бөлшек сауда орындарында дәрі-дәрмектер ретінде кездеседі. Бұл, ең алдымен, шөптік препараттардың арзан және жергілікті қол жетімді болудан басқа жанама әсерлері жоқ деген жалпы сенімге байланысты.  Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (ДДСҰ) мәліметтері бойынша бүкіл әлемде фитопрепараттарды қолдану қарапайым дәрілік заттарды қолданудан екі-үш есе асып түседі. Дамыған елдерде фитопрепараттарды пайдаланудың артуы негізінен қазіргі заманғы медицинаның созылмалы ауруларды тиімді емдеуді қамтамасыз ете алмауымен және дәрілік препараттарға көп төзімді бактериялар мен паразиттердің пайда болуымен байланысты. Оларға қатерлі ісік, АҚТҚ/ЖҚТБ, қант диабеті, гепатит, аллергия және психикалық бұзылулар сияқты әртүрлі жаңа аурулар жатады.  Химиялық заттардың жағымсыз әсерлері, аллопатикалық медицинаның тәсілдері мен болжамдарына күмән, олардың қымбаттауы және дәрілік өсімдіктердің қауіпсіздігі мен тиімділігі туралы ақпаратқа қоғамның кең қол жетімділігі дәрілік өсімдіктерге деген қызығушылықтың артуына әкелді.
3) Синквейн
1. Фермент
2. Маңызды, күрделі
3. Реттейді, қорғайды, тездетеді
4. Фермент дегеніміз — белоктық зат, ол организмдегі түрлі химиялық реакцияларды тездетуші.
5. Ақуыз
 
1. Фитопрепараттар
2. Табиғи, арзан
3. Емдейді, алдын-алады, қорғайды
4. Фитопрепараттар-тек өсімдік шикізатынан алынатын дәрілік заттар: шөптер, тұтас өсімдіктер немесе олардың сығындылары.
5. Табиғат
 
1. Микроорганизм
2. Кішкентай, пайдалы
3. Қозғалады, дамиды, өмір сүреді
4. Микроорганизмдер, микробтар – тек қана микроскоппен көруге болатын өте ұсақ организмдер.
5. Табиғат
 
1. Витамин
2. Суда еритін, суда ерімейтін
3. Реттейді, нығайтады, алдын алады
4. Витаминдер-салыстырмалы түрде қарапайым құрылымы мен әртүрлі химиялық табиғаты бар төмен молекулалық органикалық қосылыстар тобы.
5. пайдалы тағамдар
 
1. Өсімдік
2. Пайдалы, маңызды
3. Көмектеседі, әшекерлейді, қолданылады
4. Өсімдіктер  — тірі организмдер дүниесіндегі негізгі екі топтың бірі .
5. Табиғат