Шаң өндірістік зиянды фактор ретінде

Жоспар

• Шаң туралы түсінік;
• Шаң жіктелуі;
• Шаңды сипаттайтын көрсеткіштер;
• Шаң әсерінен пайда болатын аурулар;
• Олардың жіктелуі;
• Алдын алу шаралары;
• Қолданылған әдебиеттер

Шаң туралы түсінік
▧Шаң - қатты бөлшектердің атмосферадағы жиынтығы. Шаң - ол аэрозоль. Аэрозольдер таралған күйдегі (қатты немесе сұйық) бөлшектер. Олар жерге жақын тропосфера және стратосфера қабаттарында таралған. Олардың ауада таралып және сақталып тұру қабілеті әртүрлі: бірнеше сағаттан көптеген жылдарға дейін. Тропосферада бөлшектердің таралуының үш типін ажыратады: фондық, мұхиттық, құрлықтық. Атмосфераға бұл бөлшектер Жерден дайын күйінде түседі, бірақ олардың аз ғана бөлігі газ тәрізділердің, сұйық және қатты заттектердің арасындағы химиялық реакциялар нәтижесінде түзіледі. Аэрозольдердің көбі табиғи процестердің нәтижесінде пайда болады, алайда антропогендік түзілуі де аз емес. Яғни, шаңның пайда болуына қарай табиғи, жасанды және минералдық, органикалық шаруашылық, коммуналды-тұрмыстық болып бөлінеді. Әр жыл сайын адам іс-әрекетінен жердің ауа бассейніне түсетін бөлшектер - 1 млрд. тоннаға жуық.
Шығу тегі бойынша шаң  негізгі үш топқа бөлінеді:
 Шаң ауадағы оның мінез-құлқын, оның ағзаға айналуын, ағзаға әсерін анықтайтын қасиеттер жиынтығымен сипатталады. Өнеркәсіптік шаңның әртүрлі қасиеттерінің ішіндегі ең маңыздысы
•химиялық құрамы,
•* ерігіштігі,
•* дисперсия,
•* жарылыс қаупі,
•* пішіні,· 
• радиоактивтілік.
Шаңның химиялық құрамы
Құрамына байланысты шаң ағзаға фиброгенді, тітіркендіргіш, уытты, аллергенді әсер етуі мүмкін. Өкпенің шаң ауруларының дамуы үшін шаңның минералогиялық құрамы, әсіресе шаңның құрамындағы кремний диоксиді өте маңызды.Кремнийдің фиброгендік қасиеттері кристалл торының құрылымына байланысты: қыздыру, конденсация және қайта кристалдану нәтижесінде алынған кремний диоксиді — тридимит, кристобалит ең агрессивті болып табылады. Аз, бірақ өте жоғары фиброгенностоо кристалды кремнийге ие. Аморфты кремний диоксиді бұзылған кристалды тор аз фиброгенен болып табылады.Химиялық белсенділік шаң шаңдарының жалпы бетіне байланысты. Пісірілген өнімдер-кеңейтілген саз, вермикулит, перлит және т.б. жалпы бетінің ұлғаюына байланысты оларды өндіруге арналған шикізатқа қарағанда өкпе тініне айқын фиброгенді әсер етеді. Кейде кез-келген химиялық агрессивті қосылыстың шамалы қоспасы шаңның бағыты мен күшін өзгертеді. Мысалы, цементтерде 0,001% дейін алты валентті хромның болуы шаңның аллергендік қасиеттерін күшейтеді.
Шаңның ерігіштігі
Химиялық құрамына байланысты шаңның ерігіштігі белгілі бір гигиеналық мәнге ие. Кейбір шаңдар, мысалы, қант, денеде тез ериді, оған зиянды әсер етпейді. Ерімейтін, атап айтқанда талшықты шаң ауа жолдарында ұзақ уақыт сақталады, көбінесе патологиялық жағдайдың дамуына әкеледі. Улы шаңның жақсы ерігіштігі улану құбылыстарының тез дамуына ықпал етеді.Шаңның зиянды әсері оның рН реакциясының тыныс алу жолдарының шырышты қабығының рН-нан ауытқу дәрежесіне байланысты, ол 6,8-ден 7,4-ке дейін. Реакцияның бір бағытта немесе басқа бағытта өзгеруі эпителийдің жұмысына жағымсыз әсер етеді, жою процестерін қиындатады
Шаңның дисперсиясы
Газда тоқтатылған бөлшектерден тұратын жүйе ретінде аэрозольдер дисперсия дәрежесімен сипатталады, яғни дисперсті фазалық бөлшектердің мөлшері. Өндірістік шаңның дисперсиясы үлкен гигиеналық мәнге ие, өйткені шаң бөлшектерінің мөлшері, олардың нақты салмағы мен пішіні ауадағы шаңның ұзақтығына және тыныс алу жүйесіне әсер ету сипатына байланысты.Дисперсиялыққа байланысты көрінетін шаң мөлшері 10 мкм — ден асады, микроскопиялық — мөлшері 0,25-тен 10 мкм-ге дейін, ультрамикроскопиялық-0,25 мкм-ден аз.Аэрозольдердің дисперсиясы сыртқы ортадағы бөлшектердің тұндыру жылдамдығын анықтайды. 0,01—0,1 мкм мөлшеріндегі ең кішкентай бөлшектер ауада ұзақ уақыт броундық қозғалыс күйінде болуы мүмкін.Шаңның дисперсиясының жоғарылауымен бөлшектердің беті ұлғаяды (бөлшектердің бетінің олардың массасына қатынасы), оның химиялық белсенділігі мен сорбциялық қабілеті артады. Шаңның ағзаға әсері тізбекті реакцияларға және өте жоғары химиялық белсенділікке ие бос радикалдардың адсорбциясына байланысты күшейеді. Еркін радикалдар жану процесінде, радиоактивті сәулеленудің әсерінен және жарықтың фотохимиялық әсерінен пайда болады. Шаң иондары ауадан сорылады, бұл теріс ауа ионизациясын азайтады.
Шаң бөлшектерінің қаттылығы патологияның дамуында маңызды емес. Корунд пен карборундтың шаңы-көптеген минералдарға қарағанда қатты заттар, кварц шаңы сияқты аса зиянды емес.
Шаңның электрлік кернеуі
Аэрозольдің маңызды қасиеттерінің бірі-дисперсті фазаның бөлшектерінде электр зарядтарының болуы. Әр түрлі технологиялық процестер кезінде ауаға түсетін шаң бөлшектері электр зарядын алады. Бөлшектер зарядты машина бөлшектерінің бетімен үйкеліс нәтижесінде алады (мысалы, роликті диірмендерде), үйкеліс және олардың бір-бірімен соқтығысуы немесе атмосфера иондарының сіңуі нәтижесінде алады. Шаңның заряды әртүрлі болуы мүмкін және көбінесе заттың химиялық сипатына байланысты болады. Теріс зарядтар металл шаңы мен негізгі оксидтермен, оң зарядтар — металл емес шаң мен қышқыл оксидтерімен ерекшеленеді. Заряд бөлшектердің мінез-құлқына, шаңның ауада болу уақытына және оның жауын-шашынына әсер етеді. Шаң бөлшектерінің әр түрлі заряды тез конгломерацияға және олардың ауадан түсуіне ықпал етеді. Дәл осындай заряд аэрозольдің үлкен тұрақтылығын тудырады. Зарядталған шаң бөлшектері бейтарап шаң бөлшектеріне қарағанда тыныс алу органдарында көп мөлшерде сақталады, ал тыныс алу жолындағы шаңның мөлшері 70% жетуі мүмкін деген пікір бар. Фагоцитоз электрөткізгіш шаңда белсенді болады. Дезинтеграциялық аэрозольдер конденсациялық аэрозольдерге қарағанда үлкен зарядқа ие шаң микробтардың, саңырауқұлақтардың, кенелердің, гельминт жұмыртқаларының тасымалдаушысы бола алады. Жүн шаңын жұтатын жұмысшыларда сібір жарасының өкпе формалары сипатталған.Зығыр иіру фабрикаларының дайындық цехтарында 1 м2 ауадан 37 мыңға жуық бактериялар мен 10 мың саңырауқұлақтар табылды.
Радиоактивті шаң
Радиоактивті шаң-газ тәрізді дисперсті ортадан және радиоактивтілігі бар қатты дисперсті фазадан тұратын аэродисперсті жүйе.Шығу тегі бойынша радиоактивті аэрозольдер табиғи және жасанды болып бөлінеді. Уран және торий кендерін, сондай—ақ кен орындарында уран қоспалары бар кейбір радиоактивті емес қазбаларды (қорғасын, көмір, фосфат тыңайтқыштары) өндіру кезінде уран мен торийдің еншілес радионуклидтері кеніш шаңымен бірге мөлшері 0,001-10 мкм табиғи радиоактивті аэрозольдер құрайды.
Шаң аурулары
Спецификалық
1. пневмокониоздар
2. аллергиялық аурулар
Спецификалық емес
1. Созылмалы аурулар тыныс алу мүшелері (бронхит,трахеиттер және т. б.)
2. Көз аурулары(конъюнктивиттер, кератиты)
3. Тері аурулары(дерматит, пиодерма)
Шаңнан пайда болатын өкпе аурулары-бұл бүкіл әлемде ең ауыр және кең таралған кәсіби аурулардың бірі, олармен күресу үлкен әлеуметтік маңызға ие.
Көздің шаң аурулары
Көздің шаң аурулары. Шаң көру органына әсер етуі мүмкін, конъюнктивадағы қабыну процестеріне әкелуі мүмкін (конъюнктивит). мүйізіне күшті сенсибилизациялайтын әсерге ие.
Шаң әсерінен тері аурулары
Теріні ластайтын әртүрлі құрамдағы шаң тітіркендіргіш, сезімтал және фотодинамикалық әсерге ие болуы мүмкін.Мышьяк, әк, кальций карбиді, суперфосфат шаңы теріні тітіркендіреді, дерматит тудырады. СОЖ аэрозольдерімен (Мұнай және минералды май өнімдерімен) ұзақ уақыт байланысу май фолликулаларының дамуына әкеледі. Өндірістік аллергендердің терісіне әсері-синтетикалық желімдердің, эпоксидті шайырлардың, капронның, нейлонның және басқа полимерлі материалдардың шаңдары, сондай-ақ хром, мыс, никель, кобальт шаңдары аллергиялық профдерматоздардың (дерматит және экзема) дамуына әкеледі.Аллергиялық дерматиттер мен экземалар цемент шаңымен байланыста болған жұмысшыларда сипатталған. Фотодинамикалық (фотосенсибилизациялаушы) әсері бар заттарға тас көмір мен мұнайды қайта өңдеу өнімдері (шайыр, гудрон, асфальт, пек) жатады.Инсоляция аясында терінің осы қосылыстармен ластануы терінің ашық жерлерінің фотодерматитін тудырады.Өсімдіктер мен жануарлардан шыққан көптеген шаңдар айқын аллергиялық әсерге ие — шөп, мақта, зығыр, астық, ұн, сабан, ағаштың әртүрлі түрлері, әсіресе қарағай, жібек, жүн, тері, қауырсын, Розин және т. б.
Алдын алу шаралары
▧Кәсіби аурулардың алдын алу мақсатында шаңның пайда болуына қарсы күрес шаралары кең және жүйелі түрде жүзеге асырылады. Еңбек жағдайларын жақсарту жөніндегі қажырлы жұмыстың нәтижесінде біздің елімізде өкпенің шаң аурулары күрт төмендеді және қазіргі уақытта тек бірнеше жағдай бар.
▧Гигиеналық нормалау;
▧Технологиялық нормалау;
▧Санитарлық техникалық нормалау
▧Жеке қорғаныс құралдары
Гигиеналық нормалау
Шаңмен күресу шараларының негізі гигиеналық нормалау болып табылады. Жұмыс үй-жайларының ауасындағы фиброгендік шаңның ШРК белгіленген-олардың тізбесі нормативтік құжаттарда ұсынылған. Нормативтерді әзірлеу "жұмыс аймағындағы аэрозольдердің шекті жол берілетін концентрацияларын (ШЖК) негіздеу"әдістемелік ұсынымдарға сәйкес жүзеге асырылады.Фиброгенді әсер ететін аэрозольдер арасында құрамында кремнийдің бос қостотығы бар шаң ең жоғары агрессивтілікке ие екендігін ескере отырып, мұндай шаңның ШРК соңғысының пайыздық құрамына байланысты 1 және 2 мг/м3 құрайды. Шаңның басқа түрлері үшін ШРК 2-ден 10 мг/м3-ге дейін белгіленген.Шаңмен күрес саласындағы санитарлық қадағалаудың міндеті өкпенің шаң ауруларының алдын алу осы фактордың деңгейін анықтау, шаңның пайда болу себептері мен көздерін анықтау, жұмыс аймағының ауасының шаңмен ластану дәрежесін гигиеналық бағалау және сауықтыру шараларын әзірлеу болып табылады.МЕМСТ белгілеген ШРК-ны сақтау талабы алдын алу және ағымдағы санитарлық қадағалауды жүзеге асыру кезінде негізгі болып табылады. Шаңдану деңгейінің жай-күйін жүйелі бақылауды СЭС зертханасы, зауыттық санитариялық-химиялық зертханалар жүзеге асырады. Кәсіпорын әкімшілігіне ауа ортасындағы шаңның ШРК асуына кедергі келтіретін жағдайларды қолдау үшін жауапкершілік жүктелген.
Технологиялық шаралар
Өндіріс технологиясын өзгерту арқылы жұмыс орындарында шаңның пайда болуын жою шаң өкпе ауруларының алдын — алудың негізгі жолы болып табылады. Үздіксіз технологияларды енгізу, қол еңбегін жоятын өндірістік процестерді автоматтандыру және механикаландыру, қашықтықтан басқару жұмысшылардың үлкен контингентінің еңбек жағдайларын едәуір жеңілдетуге және жақсартуға ықпал етеді. Сонымен, Робот-манипуляторларды жүктеу, құю, орау операцияларында қашықтан басқарылатын дәнекерлеудің Автоматты түрлерін кеңінен қолдану жұмысшылардың шаң шығару көздерімен байланысын айтарлықтай төмендетеді. Жаңа технологияларды қолдану — кокиль құю немесе қысыммен құю, металды өңдеудің электрохимиялық әдістері, жарылыс, гидро немесе электр ұшқынымен тазарту зауыттардың құю цехтарында шаң түзуге байланысты операцияларды болдырмады.
Санитарлық техникалық шаралар
Санитарлық-техникалық шаралар. Санитарлық-техникалық сипаттағы шаралар шаң ауруларының алдын алуда өте маңызды рөл атқарады. Оларға баспана астынан ауа соратын шаңды жабдықтың жергілікті баспаналары жатады. Тиімді аспирациясы бар тұтас шаң өткізбейтін қаптамалармен жабдықты герметизациялау және жабу жұмыс аймағының ауасына шаңның бөлінуін болдырмаудың ұтымды құралы болып табылады. Жергілікті сору желдеткіші (қаптамалар, бүйірлік сорғылар) технологиялық жағдайлар бойынша қайта өңделетін материалдарды ылғалдандыру мүмкін болмаған жағдайларда қолданылады. Тозаңды жою шаң түзілетін жерлерден тікелей жүргізілуі тиіс. Атмосфераға шығарар алдында тозаңданған ауа тазартылады.
Жеке қорғаныс құралдары
Шаңның шоғырлануын төмендету жөніндегі іс-шараларды жүргізу Жұмыс аймағындағы шаңның рұқсат етілген шектерге дейін азаюына әкелмейтін жағдайларда жеке қорғаныш құралдарын қолдану қажет. Жеке қорғаныс құралдарына шаңға қарсы респираторлар, көзілдірік, шаңға қарсы арнайы киім кіреді. Тыныс алу органдарын қорғаудың қандай да бір құралын таңдау зиянды заттардың түріне, олардың концентрациясына байланысты МЕМСТ 12.4.033—78 бойынша жүргізіледі. Тыныс алу органдары сүзгі және оқшаулағыш құралдармен қорғалған. "Лепесток"түріндегі респиратор кеңінен қолданылады. Теріге теріс әсер ететін ұнтақты материалдармен байланысқан жағдайда қорғаныс пасталары мен жақпа қолданылады.