Электр тізбегі және тізбек элементтері, оның сұлбасы. Электр тізбектері параметрлері мен ерекшеліктері. Ом заңы. Әр түрлі жұмыс жағдайындағы электр тізбегінің параметрлерінің қатынасы. Айнымалы ток электрлік тізбектері және олардың параметрлері.

1.Электр тізбегі және тізбек элементтері, оның сұлбасы. Электр тізбектері параметрлері мен ерекшеліктері.
Электр тізбегі- бұл электр энергиясын шығаратын, беретін,түрлендіретін және тұтынатын құрылғылардың жиынтығы. Электр энергиясының көздері болып аккумуляторлар, термоэлектрикалық элементтер, электр генераторлары, фотоэлектрикалық элементтер және т.б жатады. Түрлі энергияны (химиялық реакциялар энергиясы, жылулық, механикалық, жарық және т.б.) электр энергиясына түрлендіруші құралдар болып табылады Электр энергиясын қабылдағыштар электро шамдар, электропештер, және энергиясы басқа түрлі энергияларға (жылулық, механикалық, жарық және т.б.) түрленетін құралдар. Жалғаушы элементтер ретінде жалғаушы сымдар, электр тасымалдаудың ауалық түзулері, электрлік кабельдер қолданылады. Қосымша құралдар электр желілерін басқару режимі   мен оларды қорғауға арналған. Оларға: қосқыштар, ауыстырып қосқыштар, штепсельді жалғағыштар, сақтандырғыштар және т.б жатады.   өлшеу құралдары ретінде электр тізбектеріндегі токты, кернеуді және қуатты   өлшеуге арналған құралдар, амперметр, вольтметр, ваттметр қолданылады.  Электр тізбегіндегі параметрлерде өтетін физикалық процестер:
Кедергі элементтің электр энергиясын жылулық энергияға айналдыру қабілетін сипаттайды. Кейде кедергі ұғымының орнына өткізгіштік ұғымын қолданады.
Сыйымдылық  элементтің электр зарядын жинақтауын (яғни электр өрісін қоздыруын) сипаттайды. Индуктивтілік элементтің магнит өрісін қоздыруын (электр энергиясын магнит өрісіне айналдыруын) сипаттайды.Өзара индуктивтілік  индуктивті параметрлердің бір-біріне әсерімен сипатталады.
 
2.Ом заңы. Әр түрлі жұмыс жағдайындағы  электр тізбегінің параметрлерінің қатынасы.
Неміс физігі Георг Ом (1787 — 1854) тұйықталған электр тізбегіндегі электроқозғалтқыш кҥш (ЭҚК) Е, кедергі  R және ток I арасындағы тәуелділікті тәжірибелік түрде орнатты   Ом заңы келесі түрде құрылады: тұйықталған электр тізбегіндегі ток кҥші электроқозғалтқыш күшке тура пропорционалды, барлық тізбек кедергісіне кері пропорционалды. Тізбекте ток ЭҚК E әсерінен туындайды. Электр көзінің ЭҚК Е көп болған сайын, тұйықталған токта   ток I   көп болады. Тізбек кедергісі R токтың өтуіне кедергі болады, сәйкесінше тізбектің R кедергісі көп болған сайын, ток І аз болады.  Ом заңын келесі формула бойынша өрнектейміз:   формула жазу керек Тұйықталған тізбек үшін Ом заңынан алатынымыз: E = IR + IRi = U + IRi, Мұндағы, IR — R кедергідегі кернеудің түсуі, яғни, сыртқы тізбекте немесе энергия көзі (генератор) қыстырғышында; IRi — Ri кедергідегі кернеудің төмендеуі, яғни электр көзі (генератор) ішіндегі болып табылады.
 
3.Айнымалы  ток   электрлік тізбектері және олардың параметрлері. Айнымалы ток дегеніміз шамасы және бағыты периодты түрде өзгеретін электр  тогы. Айнымалы токты алу үшін жұмысы электрмагниттік индукция құбылысына негізделген электрмашиналық генераторлары пайдаланылады. Айнымалы токтың іс жүзіндегі мәні зор. Барлық дерлік электрлік энергиясы айнымалы токтың энергиясы түрінде өндіріледі. Ең көп таралған синусоидалды ток. Токтың синусоидалды заңымен өзгеруі баяу, күрт ауытқусыз өтеді. Бұл өз кезегінде, электрмашиналардың және аппараттардың жұмыс істеуіне оң әсерін тигізеді.  Синусоидалды токтың уақыттық диаграммасы  Оның лездік мәні келесі формуласымен сипатталады:ф жазасын параметрлер: Период. ЭҚК (кернеу немесе ток) айнымалысы шамасы және бағыты бойынша бір толық өзгеріс жасайтын (бір цикл) период деп аталады. период Т әрпімен белгіленеді және секундпен (с) өлшенеді. Жиілік. 1 с жасалатын ЭҚК айнымалысының (кернеу немесеөток) толық өзгертулердің саны жиілік деп аталады. Жиілік f әрпімен белгіленеді және ол герцпен (Гц) өлшенеді1 кГц = 1 000Гц,   1 МГц = 1 000 кГц,  1 кГц = 1 000 000 Гц.  Айнымалы токтың жиілігі неғұрлым көп болса, соғұрлым кезең қысқа болады. Сонымен, жиілік – кезеңге кері шама.ф жаз ЭҚК айнымалысының, ток күшінің, кернеудің және қуаттың уақыттың кез келген сәтіндегі шамаларды осы шамалардың лездік мәндері деп аталады. ЭҚК (кернеудің немесе токтың) айнымалысының максималдық мәні (амплитуда) деп ол бір кезеңнің ішінде жететін ең көп шама.
4. Үш фазалы электр энергиясының орамаларын үшбұрыш арқылы қосу. Өнеркәсіпте үшфазалы электр жүйелері электр энергиясын аз шығындармен алыс қашықтықтарға беру үшін ең қарапайым және үнемді болып табылады. Үш фазалы ток, (Электротехника) үш фазалы жүйе — жиілігі мен амплитудасы бірдей, ал фаза жағынан периодтың 1/3 бөлігіне ығысқан гармониялық үш ток жүйесі. Үш фазалы ток жүйесін 1888 ж. М.О. Доливо-Добровольский ашқан. Үш фазалы ток энергиясы үш кейде төрт өткізгіш сым арқылы беріледі. Орамның  «жұлдыз» схемасы бойынша байланысуы кезінде барлық үш фазаның аяғы (немесе басы) өзара байланысады. Олар ортақ бейтарап немесе нөлдік нүкте түзеді. Ал үш фазаның еркін қысқыштары басымен (немесе аяғымен) ауыспалы ток электр энергиясы көзіннің (немесе қабылдауыштың) өткізгішіне қосылады. «Жұлдыз»«үшбұрыш» арқылы байланысуы үлкен қуатты трансформаторлар үшін, төменгі кернеу жағында бейтарап өткізгіш қажет етілмеген жағдайларда пайдаланылады..Генератор фазаларын үшбұрыштап жалғау үшін 1-ші фазаның соңын 2-ші фазаның басына 2-ші фазаның соңын 3-ші  фазаның басына 3-ші фазаныңс соңын 1-ші фазаның басына жалғанған нүктелерге линялық сымдарды қоссақ онда үшбұрыштап жалғануды аламыз.
5. Электр энергиясының үш фазалы көздерінің орамаларын жұлдызша арқылы қосу: Жұлдыз тәрізді қосу Үш тәуелсіз тізбекті генератор орамасының фазасы және қабылдағыштар фазасының ұштары екі түйін құрайтындай етіп біріктіруге болады. Мұндай біріктіру жұлдыз тәрізді қосу деп аталады. Екі түйінді қосатын тоқ өткізгіш сымды нейтраль деп атайды. Ал басқа тоқ өткізгіш сымдар  сызықты деп аталады. Генератор фазаларының (немесе жүктемелерінің) қысқаштарындағы кернеу фазалық кернеу деп аталады. Фазалар орамасындағы немесе фазалық жүктемелердегі тоқ – бұл фазалық тоқ. Сызықты тоқ өткізгіш сымдар арасындағы кернеу – сызықтық кернеу. Сызықты тоқ өткізгіш сымдардағы тоқтар сызықты тоқтар деп аталады.Жұлдызша қосылған кезінде төрт немесе үш сымды жүйе болуы мүмкін. Ал үшбұрышша жалғанғанда тек қана үш сымды жүйе болады..Егер генератордың барлық орамдарының соңдарын бір нүктеге, бастарын қабылдағыштарға баратын сымдарға қоссақ, онда жұлдызша қосылған үшфазалы жүйесін алуға болады Орамдардың соңдарын қосатын нүктені нольдік (нейтраль), ал бұл нүктені тұтынушылардың нүктесімен қосатын сымды нольдік сым деп атайды.
6. Электр шамаларын өлшеу құралдары. Өлшеу құралдарының жіктелуі және сипаттамалары..Өлшеу өлшенетін физикалық шаманың өлшеммен қабылданатын кейбір бірдей шамадағы мәнімен салыстыруды  тану процесі болып табылады. Физикалық шамалар техникалық құралдар     өлшеу құралдарымен өлшенеді.  Өлшеу нәтижелерін алу әдістеріне байланысты өлшеу тікелей және жанама болып келеді. Тікелей өлшеуде физикалық шама тікелей өлшенеді.  Тікелей өлшеулерге келесі мысалдар бар: ұзындықты сызғышпен өлшеу, уақытты секунд өлшеуішпен, ал ток күшін амперметрмен. Жанама өлшеуде тікелей мәнін білуге қажет шаманы емес, ізделініп отырған шамамен қандай да бір математикалық тәуелділіктегі басқа шамалар өлшенеді. Мысалы, дене тығыздығын оның массасы және көлемін өлшеу арқылы анықтайды. Ал кедергіні Ом заңы бойынша, яғни ток күші мен кернеуін есептейді.Өлшеу әдістері мен құралдарына байланысты тікелей бағалау және салыстыру әдістері бар.      Тікелей бағалау әдісі өлшенетін шаманың мәні тікелей өлшем құралының өлшемдік құрылысы арқылы (ток мәні амперметрмен,  кернеу мәні вольтметрмен және т.б.) анықтауы болып табылады.  Бұл бағалау әдісі қарапайым болғанымен, салыстырмалы жоғары емес нақтылығымен ажыратылады..Электр өлшеуіш құралдарындағы шартты белгілеулері Құрал Шартты белгілеулер: Амперметр A Вольтметр  V Гальванометр  Г Ваттметр  W Омметр   Ω Ватт-сағаттары есептегіші Wh.Токты өлшеу. Ток күшін өлшеуге арналған құрал амперметр деп аталады. Амперметр ток күші өлшенетін тізбек аумағымен бірге дәйекті түрде қосылады.Кернеуді өлшеу. Кернеуді өлшеуге арналған құрал вольтметр деп аталады. Вольтметр  кернеу өлшенетін тізбек аумағына қатарлас қосылады.Тұрақты ток тізбектеріндегі қуатты өлшеу. Электр тізбектеріндегі қуатты тура және жанама тәсілдер арқылы өлшейді. Тура өлшеу кезінде ваттметрлерді қолданады, ал жанамада – амперметрлер мен вольтметрлерді..Ауыспалы ток тізбектерінде қуатты өлшеу. Қабылдағыш S толық қуатын әдеттегідей амперметр-вольтметр әдісімен өлшейді: S = UI Активті P = UI cosφ және реактивті Q = UI sinφ қабылдағыштар қуаттарын ваттметрлер арқылы өлшейді. Индуктивтілік L және сыйымдылық C негізінде амперметр, вольтметр және ваттметр көмегі арқылы жанама әдіспен өлшенеді.
7. Электр өрісінің кернеулігі. Потенциал. Электр кернеуі..Электрлік өріс — зарядталған бір денеден екіншісіне өтетін,  заттардан бөлек, ерекше, материя түрі болып табылады.
Электр өрісінің әр нүктесіндегі электр өрісі кернеумен сипатталады. Электр өрісінің q зарядқа әсер ететін,  F күші көп болған сайын, өріс кернеулілігі де көп болады. Электр өрісінің әр нүктесіндегі кернеу әр түрлі болуы мүмкін. Өріс кернеулілігі В/м сипатталып,   келесі формуламен анықталады:E=F/q.Электр өрісінің кернеулілігі өрісті қандай да бір, жекеленген зарядқа  әсер ететін нүктеде, осы нүктеге енгізілген күш арқылы сипаттайды. Ал кернеу – электр өрісінің екі нүктесі арасындағы потенциалдардың әр түрлілігі, яғни, жекеленген зарядтарды бір нүктеден екіншісіне  қозғалтқанда өріс күштері орындайтын жұмыс ..Электр өрісінің әр нүктесін сипаттайтын негізгі өлшемдер потенциал мен өріс кернеулігі болып табылады. Электр өрісіне электр зарядын енгізгенде осы өріс күшін еңсеру үшін айтарлықтай жұмыс жасау керек болады..Электрлік потенциал — бұл электр өрісінің аталған нүктесінде орналасқан, электрлік мөлшерінің бірлігін, энергия (потенциалды энергия) қорын анықтайтын   өлшем. Аталған өріс нүктесінің потенциалы - электр өрісі оң заряд бірлігін аталған өріс нүктесінен шексіз алшақтатылған нүктеге орналастырған кезде  жұмсайтын  жұмысы. +q   зарядын шексіз алшақтатылған нүктеден В нүктесіне қайта орналастыру үшін, ішкі күш өрістің электрлік нүктесін еңсеруге кететін,  А жұмыс атқару керек В нүктесінің Ғ потенциалы жұмыс пен электр өлшемінің қатынасына тең:
8.Электр сыйымдылығы. Жазық конденсатор. Конденсаторлардың түрлері, олардың қосылыстары. Электр өрісінің энергиясы..Диэлектрикпен бөлінген, екі өткізгіштен тұратын, өткізгіштің немесе құралдың электрлық сыйымдылығы олардың электр зарядтарын жинау қабілеттерімен сипатталады. Техникада конденсаторлар-салыстырмалы кіші өлшемдерде айтарлықтай электр зарядтарын жинай алатын, құралдар, кеңінен қолданылады. Конденсаторлардың электрлік сыйымдылықтары өте үлкен және энергетикалық орнатуларда, электроника, автоматика құралдарында қолданылады. Конденсаторлардың электрлік сыйымдылығы оның пластиналарындағы заряд мөлшер мен олардың арасындағы кернеу қатынасына тең:С=q/u Конденсатордың электр сыйымдылығы фарадпен өлшенеді (Ф).  Егер зарядтарының электрінің  1 Кл өсуі оның астарлары арасындағы кернеудің 1В (вольт) өсуіне әкеп соқса, онда  конденсатордың электр сыйымдылығы 1 Ф-қа тең болады. Конденсаторлардың тізбекті жалғануы, тізбектегі кернеу бір конденсатордың жұмыс кернеуінен көп болған жағдайда қосылады.Тізбекті жалғану кезінде эквивалентті сыйымдылық жалғанған сыйымдылықтың ең азынан кем болады.
9.Кедергі және өткізгіштік. Кедергінің температураға тәуелділігі..Электр тізбегінен электр тогының өту кедергісін сипаттайтын өлшем, электрлік кедергі деп аталады.Электрлік кедергі R  әрпімен белгіленеді.Кедергінің өлшем бірлігі Ом болып табылады. Потенциалдарының түрлілігі өзгермейтін1 В, ток күші 1А  түзу өткізгіштің электрлік кедергісі 1 Ом=1B/1A.Өткізгіштің кедергісі температураға қатысты болады. Температурасы жоғары металл өткізгіштердің кедергісі жоғарылайды. Бұл тәуелділік өте күрделі, алайда темератураның шекті (200 °С дейін) аралығында әр металл үшін кедергінің анықталған, а  температуралық коэффициенті бар, ол AR өткізгішінің температура бастапқы кедергіге қарағанда, 1 Ом-ға қатысты 1°С өзгергенде кедергі өсуін өрнектейді.  Сөйтіп кедергінің температуралық коэффициенті:а=R2-R1/R2(T2-T1)
10. Резисторлар туралы түсінік. Резисторларды қосу тәсілдері..Резистор— электр тізбегінің әртүрлі тармақтарындағы ток күшін, не кернеуді шектеу немесе реттеу үшін қолданылатын радиотех. немесе электртех. бұйым. Резисторлардың тізбекті жалғануы. Электр тізбегі кедергілері әртүрлі бірнеше электрлік энергия қабылдағыштардан тұрады. Электр тізбектерін есептеген жағдайда «эквивалентті кедергі» Rэкв ұғымын қолданады. Бір кернеудің әсеріндегі электр тізбегінің элементтерін параллель жалғанған деп атайды. Резисторлардың аралас жалғануы. Егер электртізбегінде өзара параллель жалғанған резисторлар басқа резисторлармен ретті қосылған болса, онда мындай жалғану аралас деп аталады.
11. Бір фазалы синусоидалды тізбектер. Негізгі түсініктері..Синусоидалды токтың уақыттық диаграммасы  Оның лездік мәні келесі формуласымен сипатталады:ф жазасын параметрлер: Период. ЭҚК (кернеу немесе ток) айнымалысы шамасы және бағыты бойынша бір толық өзгеріс жасайтын (бір цикл) период деп аталады. период Т әрпімен белгіленеді және секундпен (с) өлшенеді. Жиілік. 1 с жасалатын ЭҚК айнымалысының (кернеу немесеөток) толық өзгертулердің саны жиілік деп аталады. Жиілік f әрпімен белгіленеді және ол герцпен (Гц) өлшенеді1 кГц = 1 000Гц,   1 МГц = 1 000 кГц,  1 кГц = 1 000 000 Гц.  Айнымалы токтың жиілігі неғұрлым көп болса, соғұрлым кезең қысқа болады. Сонымен, жиілік – кезеңге кері шама.ф жаз ЭҚК айнымалысының, ток күшінің, кернеудің және қуаттың уақыттың кез келген сәтіндегі шамаларды осы шамалардың лездік мәндері деп аталады. ЭҚК (кернеудің немесе токтың) айнымалысының максималдық мәні (амплитуда) деп ол бір кезеңнің ішінде жететін ең көп шама.
12.Күрделі электр тізбектерін есептеу тәсілдері.Өнеркәсіпте үшфазалы электр жүйелері электр энергиясын аз шығындармен алыс қашықтықтарға беру үшін ең қарапайым және үнемді болып табылады. Үш фазалы ток, (Электротехника) үш фазалы жүйе — жиілігі мен амплитудасы бірдей, ал фаза жағынан периодтың 1/3 бөлігіне ығысқан гармониялық үш ток жүйесі. Үш фазалы ток жүйесін 1888 ж. М.О. Доливо-Добровольский ашқан. Үш фазалы ток энергиясы үш кейде төрт өткізгіш сым арқылы беріледі. Орамның   «жұлдыз» схемасы бойынша байланысуы кезінде барлық үш фазаның аяғы (немесе басы) өзара байланысады. Олар ортақ бейтарап немесе нөлдік нүкте түзеді. Ал үш фазаның еркін қысқыштары басымен (немесе аяғымен) ауыспалы ток электр энергиясы көзіннің (немесе қабылдауыштың) өткізгішіне қосылады. «Жұлдыз»«үшбұрыш» арқылы байланысуы үлкен қуатты трансформаторлар үшін, төменгі кернеу жағында бейтарап өткізгіш қажет етілмеген жағдайларда пайдаланылады.
Генератор фазаларын үшбұрыштап жалғау үшін 1-ші фазаның соңын 2-ші фазаның басына 2-ші фазаның соңын 3-ші  фазаның басына 3-ші фазаныңс соңын 1-ші фазаның басына жалғанған нүктелерге линялық сымдарды қоссақ онда үшбұрыштап жалғануды аламыз..Жұлдыз тәрізді қосу:Үш тәуелсіз тізбекті генератор орамасының фазасы және қабылдағыштар фазасының ұштары екі түйін құрайтындай етіп біріктіруге болады. Мұндай біріктіру жұлдыз тәрізді қосу деп аталады..Екі түйінді қосатын тоқ өткізгіш сымды нейтраль деп атайды. Ал басқа тоқ өткізгіш сымдар  сызықты деп аталады. Генератор фазаларының (немесе жүктемелерінің) қысқаштарындағы кернеу фазалық кернеу деп аталады. Фазалар орамасындағы немесе фазалық жүктемелердегі тоқ – бұл фазалық тоқ. Сызықты тоқ өткізгіш сымдар арасындағы кернеу – сызықтық кернеу. Сызықты тоқ өткізгіш сымдардағы тоқтар сызықты тоқтар деп аталады.Жұлдызша қосылған кезінде төрт немесе үш сымды жүйе болуы мүмкін. Ал үшбұрышша жалғанғанда тек қана үш сымды жүйе болады..Егер генератордың барлық орамдарының соңдарын бір нүктеге, бастарын қабылдағыштарға баратын сымдарға қоссақ, онда жұлдызша қосылған үшфазалы жүйесін алуға болады Орамдардың соңдарын қосатын нүктені нольдік (нейтраль), ал бұл нүктені тұтынушылардың нүктесімен қосатын сымды нольдік сым деп атайды.
13. Кирхгоф заңдарын қолдана отырып электр тізбектерін талдау..Күрделі электр тізбектерді есептеу және олардың электр жағдайын анықтау ҥшін Густав Кирхгоф 1845ж. тұжырымдалған, сондай-ақ, кейбір дереккөздерде Кирхгоф ережелері деп аталатын Кирхгоф заңдары қолданылады.    Күрделі электр тізбектері үшін «тармақ», «түйін» және «контур» ұғымдары қолданылады..Электр тізбегінің тармағы – бойымен бір ток өтетін тізбекті жалғанған элементтерден (резисторлар, ЭҚК және т.б.) тұратын тізбектің учаскесі.Электр тізбегінің түйіні – үш және одан көп тармақтар бірігетін жер..Электр тізбегінің контуры – бірнеше тармақтар бойымен жылжып, айналып өтуге болатын кез келген тұйық жол. Кирхгофтың бірінші заңы (токтарға арналған заң) электр тізбегінің түйіндеріне жатады және келесідей тұжырымдалады. Электр тізбегінің түйініндегі токтардың алгебралық қосындысы кез келген мезгілде нольге тең:форм жазасын.Бұл ретте, түйінге бағытталған токтарды «+» таңбасымен, ал түйіннен бағытталған токтарды – «-» таңбасымен қабылданады..Энергияның бірнеше көздері бар күрделі электр тізбектерін есептеу үшін келесідей тұжырымдалатын Кирхгофтың екінші заңын пайдаланады.Тұйық электр контурдағы тізбектің учаскелеріндегі кернеудің төмендеу алгебралық қосындысы осы контурда әрекет ететін ЭҚК алгебралық қосындысына тең болады. Теңдеулерді құрастырған кезде қосылғыштарды «+» таңбасымен алады, егер учаскеде әрекет ететін кернеу және ЭҚК айналманың бағытымен дәлме-дәл келетін болса, және «-» таңбасымен, егер олардың әрекеттері айналманың бағытына қарсы болатын болады.
14. Магнит өрісінің сипаттамалары. Магнит өрісінің бейнесі.Магниттік өріс дегеніміз магниттің әсері осы арқылы басқа денелерге берілетін ерекше заттан өзгеше материяның түрі.   Магниттік өріс қозғалыстағы электр зарядтарының және тұрақты магниттер айналасындағы кеңістікте пайда болады. Ол тек қана қозғалыстағы зарядтарына әсер етеді. Электрмагниттік күштерінің әсерінен қозғалыстағы зарядталған бөлшектер өздерінің бастапқы жолынан өріске перпендикуляр бағытына қарай ауытқиды.     Магниттік және электрлік өрістері ажырағысыз байланыста болады және бірлесіп бірыңғай электрмагниттік өрісін түзеді. Магниттік индукция. Магниттік өрісінің қарқыны магниттік индукциясымен В сипатталады. Тұрақты магнит немесеэлектрмагнитпен жасалған магниттік өрісі неғұрлым күштірек болса, соғұрлым индукциясы үлкен. Электрмагнитті күштің F өткізгішке келтіретін әсерінің бағыты сол қол ережесімен анықталады
15. Магнит өрісінің зарядталған бөлшектерге және токпен өткізгішке әсері. Сол қолдың ережесі..Магниттік индукция. Магниттік өрісінің қарқыны магниттік индукциясымен В сипатталады. Тұрақты магнит немесеэлектрмагнитпен жасалған магниттік өрісі неғұрлым күштірек болса, соғұрлым индукциясы үлкен. Электрмагнитті күштің F өткізгішке келтіретін әсерінің бағыты сол қол ережесімен анықталады. Егер сол қолды магниттік сызықтары алақан арқылы өтетіндей етіп, ал созылған төрт саусақ өткізгіштегі  токтың бағытын көрсететіндей етіп орналастырсақ, онда қайырылған бас   бармақ электрмагниттік күш әсерінің бағытын көрсетеді.Осы күш бойынша магниттік өрістің қарқындылығы, яғни оның магниттік индукциясы  туралы айтуға болады.  Егер біркелкі магниттік өрісінде магнитті сызықтарына  перпендикуляр орналасқан ҧзындығы 1 м  ток 1 А болатын өткізгішке 1 н болатын күш әсер ететін болса, онда аталмыш өрістің магниттік индукциясы 1 Тл тең болады.
16. Электромагниттік индукция Заңы. Оң қол ережесі.Электрмагниттік индукция құбылысының мәнісі келесідей. Яғни, өткізгішті магниттік күш сызықтарымен қиылысуымен байланысты өткізгіштің айналасындағы магниттік өрістің өзгеруі осы өткізгіште ЭҚК пайда болуын тудырады.  Бұл ретте магниттік өріс өткізгішке қатысты өзгере ме немесе өткізгіш магниттік өрісте жылжи ма бәрібір. Индукцияланған ЭҚК мәні М.Фарадейдің электрмагниттік индукция заңымен анықталады Индукцияланған ЭҚК В индукциясына, l өткізгіштің белсенді ұзындығына және оның магниттік өрістің сызықтарына перпендикуляр бағытында жылжуларының v жылдамдығына тік пропорционалды болады.   e=BLVsin Мұнда α  - v жылдамдықтың және өрістің бағыттары арасындағы бұрыш. Егер α=90° болса (жиі орын алады),  онда e=Blv. ЭҚК бағытын оң қол ережесіне сай анықтайды. Егер оң қолды магниттік сызықтары алақанға кіріп тұратындай, ал қайырылған бас бармақ өткізгіштің қозғалысының бағытын көрсетіп тұратындай қойса, онда созылып тұрған төрт саусақ индукцияланатын ЭҚК бағытын көрсетеді. Электрмагниттік индукция құбылысы әртүрлі электрмашиналарда және құрылғыларда кеңінен пайдаланылады. Электрлік генераторлардың, қозғалтқыштардың және трансформаторлардың құрылысы осы ұстанымда негізделген. ЭҚК бағытын оң қол ережесіне сай анықтайды.  ЭҚК өткізгіштегі индукциялануы ол қандай да болмасын электрлік желісіне қосылған, қосылмағандығына тәуелсіз болады. Егер осы өткізгіштің ұштарын қандай да болмасын электрлік энергия қабылдағышына жалғаса, онда өткізгіштің ұштарындағы потенциалдарының айырмасының әсерінен тұйық тізбегімен электр тогы ағатын болады. Индукцияланатын ЭҚК оны туындататын себебіне қарсы әсер етуге тырысады.
17. Электромагниттік индукция. Өзіндік индукция. Өзара индукция. Электрмагниттік индукция құбылысының мәнісі келесідей. Яғни, өткізгішті магниттік күш сызықтарымен қиылысуымен байланысты өткізгіштің айналасындағы магниттік өрістің өзгеруі осы өткізгіште ЭҚК пайда болуын тудырады.   Бұл ретте магниттік өріс өткізгішке қатысты өзгере ме немесе өткізгіш магниттік өрісте жылжи ма бәрібір. Индукцияланған ЭҚК мәні М.Фарадейдің электрмагниттік индукция заңымен анықталады Индукцияланған ЭҚК В индукциясына, l өткізгіштің белсенді ұзындығына және оның магниттік өрістің сызықтарына перпендикуляр бағытында жылжуларының v жылдамдығына тік пропорционалды болады.Өткізгіштегі, айналымдағы немесе индуктивтік шарғыдағы ток өзгергенде, осы токпен құрылатын магниттік ағын да өзгереді. Магниттік ағынның өзгеруі өткізгіште ЭҚК индукциялайды (айналымда, индуктивтік шарғыда). Оның әсері өрістің бұрыңғы жағдайын қолдауға бағытталған. Мұндай құбылыс өзіндік индукция деп аталады. Өзіндік индукцияның ЭҚК бағыты Ленц ережесі бойынша анықталады.   Өзіндік индукцияның электрқозғаушы күші әрқашан оны туындатқан токтың өзгеруіне кедергі болатын бағытта болады.    Демек, өткізгіштегі (индуктивтік шарғыда) ток өскенде оның ішінде индукцияланған өзіндік индукцияның ЭҚК бағыты токқа қарсы болады. Егер екі индуктивтік шарғы бір бірінен біршама арақашықтықта орналасқан және олардың бірінің бойымен  өзгеретін ток өтуде. Онда осы токпен қозатын магниттік ағынның бөлігі екінші индуктивтік шарғының  айналмаларынан өтеді және оның ішінде өзара индукция деп аталатын  ЭҚК пайда болады. Егер екі тұйық контур немесе екі кондуктивтік шарғылар 1 және 2  бір бірімен жалпы магниттік ағынымен Ф12 ілініскен болса, онда мұндай контурлар немесе индуктвитік шарғылар индуктивтік немесе магнитті байланысқан деп аталады. Екінші индуктивтік шарғының тҧйық тізбегінде өзара индукциясының ЭҚК әсерінен өзара индукциясының электр тогы пайда болады. Ол бірінші индуктивтік шарғының айналмаларын тҥзіп өтетін магниттік өрістік пайда болуын тудырады, нәтижесінде, оның ішінде сонымен қатар өзара индукциясының ЭҚК пайда болады. Аталмыш құбылыс өзара индукция деп аталады.
18.Катушканың индуктивтілігі. Өзара индуктивтілік.
Индуктивтілік– электр тізбегінің магниттік қасиетін сипаттайтын шама. Өткізгіш контурмен шектелген бетті қиып өтетін магниттік индукция ағынының (Ф) осы контурда тудыратын ток күшіне (І) қатынасына тең: L=Ф/І. Өлшем бірлігі Генри (Гн).
Екінші индуктивтік шарғыда пайда болатын өзара индукциясының ЭҚК шамасы мөлшерлеріне, индуктивтік шарғылардың орналасуына, олардың өзекшелерінің магниттік өтімділігіне, сондай-ақ, бірінші индуктивтік шарғыдағы ток кҥшінің өжылдамдығына байланысты болады. Аталмыш тәуелділікті келесі формуласымен өрнектеуге болады.Бұл өзара индуктивтілік деп аталады. Формуласы: e=-M*i/t
 
19. Айнымалы ток, оны алу. Ток пен кернеудің әрекет етуші мәндері.
Айнымалы ток дегеніміз шамасы және бағыты бойынша кезекті өзгеретін электр тогы.
Айнымалы токты алу үшін жұмысы электрмагниттік индукция құбылысына негізделген электрмашиналық генераторлары пайдаланылады. Айнымалы токтың іс жұзіндегі мәні зор. Барлық дерлік электрлік энергиясы айнымалы токтың энергиясы түрінде өндіріледі.
Айнымалы ток тізбектерді, сондай-ақ, тҧрақты ток тізбектерін есептеу кезінде Ом және Кирхгоф заңдары қолданылады. Осы заңдардың қолданылуындағы айырмашылық айнымалы ток тізбектерінде токтар мен кернеулер арасындағы бұрыштарын фазалық ауысу деп ескеру қажет.
Айнымалы кернеуінің и әсерінен бҧл тізбекпен айнымалы ток і ӛтеді. Ом заңына сәйкес тізбектің әрбір элементіндегі кернеудің төмендеуін анықтаймыз: Ur=I*R, UL=I*XL, Uc=I*C
 
20. Айнымалы ток параметрлері. Фазалардың жылжуы. «φ» 0-ге тәуелділігі.
период. ЭҚК айнымалысы шамасы және бағыты бойынша бір толық өзгеріс жасайтын период деп аталады. Т-1с
Жиілік. 1 с жасалатын ЭҚК айнымалысының толық өзгертулердің саны жиілік деп аталады. Жиілік f әрпімен белгіленеді және ол герцпен (Гц) өлшенеді. f=1/T ,W=2p/t  бурыштык жиілік
ЭҚК айнымалысының, ток күшінің, кернеудің және қуаттың уақыттың кез келген сәтіндегі шамаларды осы шамалардың лездік мәндері деп аталады. Және олар тиісінше жазба әріптерімен (e, i, u, p) ,белгіленеді және келесідей жазылады:  i=imsin(wt+фи)...
Максималдық мәні. ЭҚК (кернеудің немесе токтың) айнымалысының максималдық мәні (амплитуда) деп ол бір кезеңнің ішінде жететін ең көп шама. ЭҚК максималдық мәні Еm, кернеудің – Um , токтың - Im белгіленеді.
Әрекеттегі шама. Айнымалы токтың әрекеттегі шамасы деп айнымалы ток өтетін бір уақытта тең кедергі арқылы өтіп, жылудың бірдей көлемін шығарады.
Айнымалы токтың тізбегіне қосылған электрөлшеуіш құралдары (амперметр, вольтметр) тиісінше токтың және кернеудің қолданыстағы мәндерін өлшейді.
Фазалардың ығысуы. Синусоидалды шамалардың (ЭҚК, кернеудің немесе токтың) екі және одан көп айнымалыларын салыстырғанда олардың уақыт ішінде әртүрлі өзгеретіндіктерін және уақыттың әртүрлі сәттерінде өзінің максималдық мәніне жететін ығысулар.Егер фи>0 болса, онда кернеу фаза бойынша токтан озады; фи<0 болса токтан кейін калады; фи =0 болса,онда ток кернеу фаза бша бір біріне сәйкес келеді.
21.Айнымалы токтың бір фазалы тізбектері. Бір фазалы асинхронды қозғалтқышты желіге қосу.
Айнымалы ток дегеніміз шамасы және бағыты периодты түрде өзгеретін электр  тогы. Айнымалы токты алу үшін жұмысы электрмагниттік индукция құбылысына негізделген электрмашиналық генераторлары пайдаланылады. Айнымалы токтың іс жүзіндегі мәні зор. Барлық дерлік электрлік энергиясы айнымалы токтың энергиясы түрінде өндіріледі. Ең көп таралған синусоидалды ток. Токтың синусоидалды заңымен өзгеруі баяу, күрт ауытқусыз өтеді. Бұл өз кезегінде, электрмашиналардың және аппараттардың жұмыс істеуіне оң әсерін тигізеді.   Синусоидалды токтың уақыттық диаграммасы   Оның лездік мәні келесі формуласымен сипатталады
Асинхронды қозғалтқышты қозғалысқа іске қосу үшін онымен үдетілетін іске қосу мезеті біліктегі жүктеме мезетінен асып түсуі қажет. Қорек көздерінің қуаттылығына және жағдайларына байланысты іске қосу тогын азайту мен іске қосу мезетін ұлғайту мақсатындағы әртүрлі іске қосу әдістері қолданылады.
Асинхронды қозғалтқыштарды қозғалысқа іске қосудың келесідей әдістерін бөліп-жіктейді. Олар желіге тікелей қосылу, төмендетілген кернеудегі іске қосу, реостаттық іске қосу, жақсартылған іске қосу қасиеттері бар қозғалтқыштарды қолдану.
Асинхронды қозғалтқыштардың қысқа тұйықталған ротор (жоғары сенімділік) және фазалық ротормен (үлкен іске қосу мезеті) артықшылықтарын бірлестіру жақсартылған қасиеттерге ие іске қосу қозғалтқыштарын жасауға әкеп соқты. Оларда арнайы құрылымды ротордың қысқа тұйықталған орамасы бар. Ротор орамасы бар қозғалтқыштарды екеулік «тиін торы» түрінде және тереңдетілген қима түрінде қарастырады.
Жалпы бұл қозғалтқыштар қарапайым қҧрылымды қысқа тұйықталған роторлары бар қозғалтқышқа қарағанда қатаң механикалық сипатқа ие.Аса жоғары іске қосу мезетіне және іске қосу тогының төмен бөлінгіштігіне тең болады.
 
22.Резонанс кернеуі. Активті индуктивті сыйымдылық контуры
Белсенді, индуктивті және сыйымдылыққа ие кедергісі бар айнымалы ток тізбегінде кернеулердің резонансы орын алуы мүмкін. Кернеулер резонансы индуктивті қарсылық XL және Xc сыйымдылықтарының кедергісі бір-біріне тең болғанда пайда болады.Яғни, XL=Xc Бұл кедергілер жиілікке байланысты болғандықтан, резонанс белгілі резонанстық жиілікте ɷₒ орын алады: 1/wc=wL, w=1/(LC)^1/2
Берілген жиілік ɷ кезінде кернеулердің резонансы L және С өзгерген кезде қол жеткізуге болуы мүмкін.
Электр сыйымдылығы (конденсаторы) қосылған айнымалы ток тізбегін қарап шығайық. Бұл тізбектің белсенді кедергісі ескерілмейді (R = 0).
Сыйымдылығы бар тізбекке қосылған айнымалы ток генераторының қысқыштар полярлығы ɷ=2πf . Периодтың бірінші ширегінде конденсатор зарядтайды және оның тілімшелерінде таңба бойынша қарама- қарсы электрлік зарядтар(«+» сол тілімшесінде, «-» -оң тілімшесінде) пайда болады.
Периодтың екінші ширегінде генератор кернеуі бірте- бірте азаяды және нөлге тең болады. Осы кезде конденсатор разрядталады. Сымдардан ағатын разрядтық тоқ заряд ток бағытына қарама қарсы бағытта болады және т.б. Айнымалы кернеуді өзгерудің бір кезеңінде, зарядтау мен разрядтау процесі екі рет жүреді. Сонымен қатар, айнымалы ток оның тізбегінде ағады. Конденсатордың зарядталу және разрядталу кезінде конденсатор тізбегіндегі ток және кернеу фаза бойымен сәйкес келмейді. Ток кернеуден фаза бойымен периодтың ширегіне, яғни 90°-қа алда болады.
 
23.Үшфазалы жүйенің қуаты. Бір фазалы асинхронды қозғалтқышты желіге қосу.Трансформаторлар, олардың мақсаты мен қолданылуы.
Үшфазалы көздің белсенді қуаты бөлек фазалардың белсенді қуатының қосындысына тең: P=Pa+Pb+Pc=UaIacosфиa+UbIbcosфиb+UcIccosфиc
Үшфазалы тізбек қабылдағыштарының белсенді қуаты да бөлек фазалардың белсенді қуаттарының қосындысына тең: Pпр=Pa+Pb+Pc
Үшфазалы тізбек қабылдағышының реактивті қуаты соған сәйкес бөлек фазалардың реактивті алгебралық қосындысына тең болады: Qпр=Qa+Qb+Qc
Толық қуаты : S =sqrt1/2(P2+Q2)
Асинхронды қозғалтқышты қозғалысқа іске қосу үшін онымен үдетілетін іске қосу мезеті біліктегі жүктеме мезетінен асып түсуі қажет. Қорек көздерінің қуаттылығына және жағдайларына байланысты іске қосу тогын азайту мен іске қосу мезетін ұлғайту мақсатындағы әртүрлі іске қосу әдістері қолданылады.
Асинхронды қозғалтқыштарды қозғалысқа іске қосудың келесідей әдістерін бөліп-жіктейді. Олар желіге тікелей қосылу, төмендетілген кернеудегі іске қосу, реостаттық іске қосу, жақсартылған іске қосу қасиеттері бар қозғалтқыштарды қолдану.
Асинхронды қозғалтқыштардың қысқа тұйықталған ротор (жоғары сенімділік) және фазалық ротормен (үлкен іске қосу мезеті) артықшылықтарын бірлестіру жақсартылған қасиеттерге ие іске қосу қозғалтқыштарын жасауға әкеп соқты. Оларда арнайы құрылымды ротордың қысқа тұйықталған орамасы бар. Ротор орамасы бар қозғалтқыштарды екеулік «тиін торы» түрінде және тереңдетілген қима түрінде қарастырады.
Жалпы бұл қозғалтқыштар қарапайым құрылымды қысқа тұйықталған роторлары бар қозғалтқышқа қарағанда қатаң механикалық сипатқа ие.Аса жоғары іске қосу мезетіне және іске қосу тогының төмен бөлінгіштігіне тең болады.
Трансформатор деп бір кернеудің ауыспалы тогын, бірақ басқа кернеудің сол жиіліктегі ауыспалы тогына өзгертетін статикалық (қозғалыстығы бөліктерсіз) электрмагнитті аппаратты айтамыз.
Трансформатор электр энергиясын беру және тарату жүйелерінде, сонымен қатар, өндірісте және де тұрмыста түрлі деңгейдегі кернеуді алу.
Трансформаторлар қолданылуы бойынша кҥштік және арнайы қолданыстағы (ӛлшеуіш, пісіргіш, келістіруші) болып бөлінеді. Кҥштік трансформаторлар бір және ҥшфазалы, жоғарылатушы және төмендетуші болып келеді. Трансформатордың шартты графикалық белгілері көрсетілген.
Трансформатор тұйықталған болат магнит өткізгіштен және екі немесе одан да көп өзара индуктивті байланысқан орамнан тұрады.үшін пайдаланылады. Оларды қолдану тұтынушыларға электр энергиясын үнемді түрде тасымалдаумен қамтамасыз етеді. Ал оны беру жоғарылатылған кернеу арқылы жүргізіледі. Бұл электр тасымалдау желісінің (ЭТЖ) кесілуін және ондағы қуаттың жоғалуын азайтады.
 
24.Үш фазалы трансформаторлар. Трансформатордың жұмыс істеу режимі. Автотрансформатор.
Үшфазалы токтың трансформациялануы үшін орамдары «жұлдызша» немесе «үшбұрыш» схемалары бойынша байланысуы мүмкін. Үш бір фазалы трансформаторларды қолдануға болады. Дегенмен, іс жүзінде барлығына ортақ магнит өткізгіші бар үшфазалы трансформатордарды пайдаланады.
Үшфазалы трансформаторлар орамы бір фазалы орамдар секілді конструктивті орындалады. Жоғары кернеу орам фазасының басы A, B және C әріптерімен, ал жоғары кернеу орам фазасының аяғы X, Y және Z әріптерімен белгіленеді.
Үшфазалы трансформатор орамдарының басты байланысу әдістеріне «жұлдыз» және «үшбұрыш» жатады.«Жұлдыз» арқылы байланысу ең қарапайым және арзан болып табылады. «Жұлдыз»—«үшбұрыш» байланысын үлкен қуатты трансформаторларға пайдаланады.Трансформатордың жұмыс режімі кезінде оның w1 және w2 орамдары арқылы Ij және I2 токтары орамдағы Uj және U, кернеуінде өтеді. Ал номинал қолданыс режімінде — номинал токтар I1н және I2н номиналды кернеулерінде U1н және U2н өтеді. Трансформатордың бірінші реттік орамындағы кернеудің төмендеуін ескермегенде, Uj = Ej деп есептеуге болады. Сонда кернеудің Uj = U1н өзгеріссіз мәнінде трансформатордың кез келген жүктемеде ЭДС Ej тұрақты болады. өйткені ЭҚК Ej магниттік ағымға тәуелді (Ej = 4,44wj^), сонда магниттік ағымды да кез келген жҥктемеде төрақты деп есептеуге болады.Трансформатордың екінші реттік орамында өтетін ток I2 Ленц ережесіне сәйкес өзінің магниттік ағымын қҧрайды. Бірінші реттік орамның магниттік ағымына қарама-қарсы бағытталады және оны азайтуға тырысады. Соңғы магниттік ағым өзгеріссіз қалуы үшін, екінші реттік орамның магнитік ағымы бірінші реттік орамның магниттік ағымына теңесуі тиіс. Сондықтан токтың I2 ұлғаюы кезінде It тогы да ұлғаяды. Автотрансформаторлар Екінші кернеу бірінші кернеуден аз өзгешелікте болған жағдайларда, яғни трансформациялау коэффициенті бірге жақын болған кезде автотрансформаторларды қолданған үнемдірек болады.Автотрансформатор жай трансформатордан өзгешелігі, оның бірінші және екінші орамалары бір жалпы электрлік тізбекке біріккен . Сонымен, төменгі кернеудегі орама жоғарғы кернеудегі ораманың бөлігі болып табылады. Автотрансформатордың сәйкес келтірілген кернеуін шамасына дейін төмендейді.
 
25. Тұрақты ток машиналарының жұмыс принципі. Медицинада қолдану.Тұрақты ток машиналарының жұмыс ерекшеліктерін қарастырайық.Ток қылшақтың ағымдық өтпелі контакт арқылы өткен кезде, Коллекторда ұшқын пайда болуы мүмкін. Ол әрине, керек емес. Себебі ол коллекторды және қылшақтарды бұзады. ұшқынды азайту үшін коллекторды мерзімді жону, өңдеу және басқа да сырғушы контактіні жақсы күйде сақтау үшін шаралар орындалуы керек. Якорьдың ағымы машинада өзіндік магниттік ағын жасайды. Ол машинаның магниттік ағындарын бұрмалайды және тіпті азайтады. Бұл құбылысты якорь реакциясы деп атайды. Якорьдың реакциясы себебінен машинаның ЭҚК төмендейді және коллектордың жұмыс жағдайы нашарлайды. Сонымен қатар қылшақтар астында ұшқындар арта түседі. Машинаның негізгі 1 полюстары арасында коммутацияны жақсарту үшін қосымша тіректер 2 орнатылады Коллектордың орамдар тогыкоммутация аймағында якорьдың магнитті ағынына қарама-қарсы магнитті ағынды жасайды. Машинаның негізгі полюстерінің ойықтарында якорь реакциясын толығымен өтеу үшін 3 өтемдік орамды орналастырады. Осы ораммен пайда болатын ағым якорь орамасына қарсы бағытталған.Егер якорь орамасын Лн сыртқы кедергісіне тұйықтаса, онда генератордың якорь тізбегіндегі электр күйінің жағдайы төмендегідей болады
мұндағы Rя — қылшақты контактінің кедергісін ескере отырып, якорь орамасының ішкі кедергісі; U – генератор қысқыштарындағы кернеу, U = R. Осы теңдеуден генератордың қуат теңдеуін алуға болады:
Мұндағы Р2 - электр энергиясын тұтынушыға беретін генератордың пайдалы қуаты; Re - генератордың электромагниттік күші, ол электрліге түрлендірілген; Р - якорь орамдары мен қылшақ байланыстарындағы қуат шығыны. Генератор бос тұрғанда электромагниттік қуат нӛлге тең (Pe = 0), бірақ машина якорінің айналымы үшін алғашқы қозғалтқыш жалғыз жүріс шығынына жұмсалған P0 кейбір қуатты жұмсауы керек. P0 қуаты гистерезис және Рст толқынды токтағы болат шығындарынан және Рмех машинаның айналмалы бӛліктерінен ауаға ҥйкелісі мен мойынтіректердегі үйкелісіне кеткен механикалық шығындардан құрылады:

 өздігінен қозатын генераторларда P0 қуатына магниттік ағынды қалыптастыру ҥшін жұмсалған энергия, яғни машинаны қоздыруға жұмсалған қуат кіреді. Тұрақты ток генераторының электромагнитті сәті
мұндағы Q — якорьдыңбҧрыштық жылдамдығы,    Себебі
генератордың электромагнитті сәті келесі өрнекпен анықталады:
A, P және N шамалары берілген машина ҥшін тҧрақты болып табылады. Сондықтан ӛрнек берілген машина коэффициенті ҥшін  тҧрақты болып табылады.   Тұақты ток генераторының электромагниттік сәті
26. Тәуелсіз қозудың тұрақты тогының генераторлары және  өздігінен қозу, олардың сипаттамалары. Медицинада қолдану. Тұрақты ток генераторларын жіктеу олардың қоздыру орамдарын қоректендіретін көздердің түріне қарай негізделген : тәуелсіз қозу : тұрақты магниттермен, электромагнитпен қозуөздігінен қозу : параллель, тізбектей, аралас қозу. Қозуы тәуелсіз генераторлар. Қозу орамы сыртқы көзден (аккумуляьор немесе тұрақты токтың басқа көздерінен ) қоректенеді. Қуаты аз генератлорларда негізгі магнит ағынын тұрақты магнит тудырады. Өздігінен қозу генераторы. Мұндай генераторларда қозу орамы үшін энергия көзі сол генератордың өзі болып табылады. Якорь орамдарының қосылу схемасына байланысты және сыртқы тізбекке қатысты қозу мынадай болады: А) тізбектей қозу генераторлары, мұнда бұл орамдар тізбектей қосылған; Б) аралас қозу генераторлары, мұнда бір қозу орамы якорьдің орамына параллель қосылған, ал екңншңсіне тізбектей қосылған; В) параллель қозу генераторлары, мұнда якорьдің орамына параллель қосылады.
27. Тұрақты ток қозғалтқыштары. Айналу жиілігін реттеу тәсілдері. Якорьдің тогының ең үлкен мәні n=0 болған жағдайда, яғни қозғалтқышты іске қосудың бастапқы мезетінде, ротор қозғалмай тұрған кезінде орын алады. Қозғалтқышты тікелей номинальдық кернеуге қосқанда, оның іске қосу тогы  I=U/R номинальдық токтан 10-15 есе көп болады, себебі кедергінің шамасы салыстырмалы түрде аз. Мұндай үлкен іске қосу тогынан қауіпті салдар туындайды: іске қосудың бастапқы кезінде жетекте қатты соққының нәтижесінде механикалық зақымдануға, қозғалтқыштың өзінде, жұмыс машиналарында және оларды байланыстыратын механизмдерде қозғалатын бөлшектердің қирауы; тораптағы кернеудің төмендеп кетуі осы торапқа қосылған басқа да электр қабылдағыштың қалыпты жұмыс істеуіне кедергі келтіреді.Айналу жиілігі өскенде, якорь орамының ЭҚК-іне қарсылығы артады, нәтижесінде ток азаяды. Қашан да ток белгілі бір алдын ала белгіленген шамаға жеткенге дейін азайғанда қозғалтқышты іске қосу процесін созбау керек, рычаг 6-ны аралық түйіспе 2-ге көшіріп , іске қосу реостатының кедергісін азайту керек. Бұдан әрі осы тәртіппен 6-рычаг келесі аралық түйіспеге көшіріледі, соңында рычаг 6 жұмысшы түйіспе 5-ке қойылады. (R=0) Айналу жиілігін реттеу.Өңдейтін бұйымдардың кедір-бұдырлығын немесе талап етілетін дәлдікті және жоғары өнімділікті алу үшін, өндіріс машинасының орындаушы органдарын қажетті жерде берілген дәлдік дәрежесімен тоқтатуға жіне т.б. айналу жиілікті күшпен немесе орындаушы органның сызықтық орын ауыстыру жылдамдығын өзгертуге тура келеді.Қазіргі кезде жылдамдықтар қорабы, вариаторлар және т.б. орнына, электрқозғалтқыштың жасанды және механикалық сипаттамаларын пайдалануға негізделген, айналу жиілігін электрлік реттеу көбірек қолданылуда. Айналу жиілігін электрлік реттеу машиналар мен механизмдердің механикалық бөлігін жеңілдетуге, үлкен диапазонда айналу жиілігін бірқалыпты реттеуге мүмкіндік береді.
Мұндағы  – бос жүріс кезіндегі айналу жиілігі;  – қозғалтқыштың якорь тізбегіне қосылған, барлық кедергілерде қосынды кедергінің түсуіне себепші болған, айналу жиілігінің азаюы.Қозғалтқышқа берілетін кернеуді реттегенде, мысалы оны көбейткенде якорьдің тогы да көбейеді. Якорьдің тогы көбейсе айналдырушы момент те көбейеді. Егер кедергі момент өзгеріссіз қалса, онда айналдырушы моменттiң өсуі айналу жылдамдығының өсуiн тудырады. Айналу жиілігі өссе қарсы ЭҚК те өседi, бірақ қарсы ЭҚК көбейсе якорь орамасының тогы азаяды да, айналдырушы момент кедергі моментпен теңескенше төмендейді. Ал номинал жүктелген қозғалтқышта кернеудi төмендеткенде де якорьдiң тогы өсетiндiктен, кернеудi реттеу қозғалтқыштың ток бойынша асқын жүктелуiне əкелiп соғады жəне энергияның шығыны өседi. Сондықтан кернеудi өзгерту арқылы қозғалтқыштың айналу жылдамдығын реттеу тəсiлi қолданылмайды.
28.Тұрақты тоқтың қозғалтқыштарының ерекшелігі. Тұрақты ток машиналарының жұмыс істеу принципі. Медицинада қолдану.Тұрақты ток генераторларына тəн негізгі шамалар олардың ЭҚК-і мен кернеуі болып табылады. Сондықтан осы шамалардың басқа шамалардан тəуелділігін көрсететін графиктер генератордың негізгі сипаттамалары болып есептеледі. Негізгі сипаттамаларға жоғарыда келтiрілген E f ( I ) = қ тəуелділігі - бос жүріс сипаттамасы мен сырттық жəне реттемелік сипаттамалар жатады. Тұрақты ток генераторының сырттық сипаттамасы деп оның жүктелген əлпіндегі кернеуінің жүктен тəуелділігін айтады, яғни U=f(І). Генератордың электрлік күйінің теңдеуі бойынша жүктің тогы өскен сайын якорь кедергісінде кернеудің түсуі де өсетіндіктен генератордың шықпасындағы (Я1, Я2) кернеу азаяды. Тəуелсіз қозбалы генераторда я I = I болғандықтан оның кернеуi U= E- Rя Жұмыс істеу принципі Ток қылшақтың ағымдық өтпелі контакт арқылы өткен кезде, Коллекторда ұшқын пайда болуы мүмкін. Ол әрине, керек емес. Себебі ол коллекторды және қылшақтарды бұзады. ұшқынды азайту үшін коллекторды мерзімді жону, өңдеу және басқа да сырғушы контактіні жақсы күйде сақтау үшін шаралар орындалуы керек. Якорьдың ағымы машинада өзіндік магниттік ағын жасайды. Ол машинаның магниттік ағындарын бұрмалайды және тіпті азайтады. Бұл құбылысты якорь реакциясы деп атайды. Якорьдың реакциясы себебінен машинаның ЭҚК төмендейді және коллектордың жұмыс жағдайы нашарлайды. Сонымен қатар қылшақтар астында ұшқындар арта түседі. Машинаның негізгі 1 полюстары арасында коммутацияны жақсарту үшін қосымша тіректер 2 орнатылады . Коллектордың орамдар тогыкоммутация аймағында якорьдың магнитті ағынына қарама-қарсы магнитті ағынды жасайды. Машинаның негізгі полюстерінің ойықтарында якорь реакциясын толығымен өтеу үшін 3 өтемдік орамды орналастырады. Осы ораммен пайда болатын ағым якорь орамасына қарсы бағытталған.Егер якорь орамасын Лн  сыртқы кедергісіне тұйықтаса, онда генератордың якорь тізбегіндегі электр күйінің жағдайы төмендегідей болады
мұндағы Rя — қылшақты контактінің кедергісін ескере отырып, якорь орамасының ішкі кедергісі; U – генератор қысқыштарындағы кернеу, U = R. Осы теңдеуден генератордың қуат теңдеуін алуға болады:
Мұндағы Р2 - электр энергиясын тұтынушыға беретін генератордың пайдалы қуаты; Re - генератордың электромагниттік күші, ол электрліге түрлендірілген; Р - якорь орамдары мен қылшақ байланыстарындағы қуат шығыны. Генератор бос тұрғанда электромагниттік қуат нӛлге тең (Pe = 0), бірақ машина якорінің айналымы үшін алғашқы қозғалтқыш жалғыз жүріс шығынына жұмсалған P0 кейбір қуатты жұмсауы керек. P0 қуаты гистерезис және Рст толқынды токтағы болат шығындарынан және Рмех машинаның айналмалы бӛліктерінен ауаға ҥйкелісі мен мойынтіректердегі үйкелісіне кеткен механикалық шығындардан құрылады:

 өздігінен қозатын генераторларда P0 қуатына магниттік ағынды қалыптастыру ҥшін жұмсалған энергия, яғни машинаны қоздыруға жұмсалған қуат кіреді. Тұрақты ток генераторының электромагнитті сәті
мҧндағы Q — якорьдың бҧрыштық жылдамдығы,   
Себебі
генератордың электромагнитті сәті келесі өрнекпен анықталады:
A, P және N шамалары берілген машина ҥшін тҧрақты болып табылады. Сондықтан ӛрнек берілген машина коэффициенті ҥшін  тҧрақты болып табылады.   Тұақты ток генераторының электромагниттік сәті
29. Жартылай өткізгіштердің электр өткізгіштігі. Электронды-тесік өту. Түзеткіш диодтар.Электронды (n-түрлі) жəне кемтікті (p-түрлі) екі шала өткізгішті кристалдың беттері тегістелiп бір-бірімен түйістірiлген . Түйісу аймағында диффузияның салдарынан диффузиялық ток жүріп кемтіктер мен электрондар рекомбинацияға түседі. Электрондар кемтіктерді толтырады да түйісу аймағында заряд тасымалдаушылар таусылып, торшілтер түйіндерінде орналасқан иондар ғана қалады: n-түрлі шала өткізгіште оң иондар да, ал p-түрлі шала өткізгіште теріс иондар. Жалпы алғанда түйісу аймағында n-түрлі шала өткізгіш оң зарядты да, ал p-түрлі шала өткізгіш теріс зарядты болып шығады. Осы себепті түйісу аймағында кернеулігі n-түрлі шала өткізгіштен p-түрлі шала өткізгішке бағытталған электр өрісі Ed пайда болады .Бұл өріс кемтіктердің n-түрлі шала өткізгішке, ал электрондардың р-түрлі шала өткізгішке өтуіне қарсы əсер ететіндіктен диффузиялық үрдісті əлсіретеді. Сондықтан бұл өрісті бөгет өріс деп, ал өріс əсер ететін түйістік аймақты бөгеттік қабат деп атайды. Бөгет өріс негізгі заряд тасушыларға қарсы əсер еткенмен, негізгі емес заряд тасушыларды - n-түрлі шала өткізгіштегі кемтіктерді, р- түрлі шала өткізгіштегі электрондарды, қозғалысқа келтіреді. Негізгі емес заряд тасушылардың түзетін тогын дрейфтік ток деп атайды. Диффузиялық ток пен дрейфтік токтың бағыттары қарама-қарсы, ал шамалары бірдей болады.Бір р-n өтпесінен тұратын жəне екі шықпасы (сыртқы тізбекпен жалғанатын екі ұшы) бар аспап шала өткізгішті диод деп аталады. Жұмыс істеу тəртібіне жəне атқаратын міндетіне қарай шала өткізгішті диодтар əртүрлі болады. Ең көп тараған диодтар түзеткіштік диод, стабилитрон, варикап, фотодиод, жарық диоды.ТҮЗЕТКІШТІК ДИОД. Түзеткіштік диодтар айнымалы токты тұрақты токқа түрлендiру үшін, яғни айнымалы токтан тұрақты ток алу үшін қолданылады. Бұл р-n өтпесінің вентильдік қасиетіне негізделген. Түзеткіштік диодтар төмен жəне жоғары жиілікті, импульсті, əлсіз жəне қуатты токтарды түзету үшін қолданылатындықтан олардың конструкциясы, əсіресе р-n өтпесінің конструкциясы мен бөгеттік қабаттың ауданының шамасы əртүрлі болады. Түзеткіштік диодтарды силицийден жəне германийдан жасайды. Силицийден жасалған диодтар 1500… 2000С дейінгі, ал германийдан жасалған диодтар 850…1000С дейінгі температурада жұмыс істей алады.  Түзеткіштік диодтардың негізгі сипаттамасы - вольт- амперлік сипаттама.Оның p-n өтпесінің вольт- амперлік сипаттамасынан ешқандай айырмашылығы жоқ. Тек түзеткіштік диодтар вольт-амперлік сипаттаманың тура бұтағында ғана жұмыс істейді. Түзеткіштік диодтардың негізгі параметрлері: рауалы (өткізуге болатын) тура тогы ІT, рауалы максимал кері тогы Імк, рауалы (түсіруге болатын) максимал кері кернеуi Uмк. Түзеткіштік диодтарды белгілі бір құрылғы үшін таңдап алғанда алдымен осы параметрлері жəне қуаты мен жұмыс жасай алатын жиілік аралығы оның номинал жəне шекті жұмыс əлпілеріне сəйкес келуі керек.
30. Электрондық күшейткіштер. Принциптік схема.  Параметрлері және жіктелуі. Күшейткіштерде жұмыс нүктесін таңдауЭлектрондық күшейткіш деп кіріс сигналы жүктемеге келіп түсетін күші басым  энергия ағынын басқаратын құрылғыны айтады.Күшейткіштер активтік пен пассивтік элементтерден тұрады. Активтік элементтерге электродтардың кірісіндегі басқарылатын сигналдардың әсерімен шығыс электродтарының арасындағы электрөткізгіштікті өзгерту қасиеті бар транзисторлар электрондык шамдар жане баска да сызыкты емес элементтер жатады .Пассивті элементтерге резисторлар,конденсаторлар,индуктивтік катушкалар және баска да тербелістерді,фазалық ығысуды қалыптастыратын жане күшейтетін параметрлер жатады.Күшейтудің бөлігінің бір сатылы  күшейтілуін каскад  деп атайды.Жүктеме болып саналатындар дауыс зорайтқыштары  электр қозғалтқыштары сигналдық шамдары қыздырғыштар жане т.б Күшейткіштердің жұмыстарының көрсеткіштеріне жататындар;кіріс жане шығыстық мәліметтері,күшейту коэффициенті, жиіліктер диапазоны,бұрмалау коэффицициенті,п.ә.к-і жане басқа да параметрлері.Бұл параметрлер күшейткіштің сапалық жане пайдалану қасиеттерін сипаттайды.Кіріс мәліметтеріне кіріс сигналдарының мәндері,кіріс кедергісі,кіріс сыйымдылығы немесе кіріс индуктивтілігі жатады,олармен түзеткіштің нақты іске қолданылуға жарамдылығы анықталады.Шығыс мәліметтері бұлар шығыс U2 кернеуінің I2 тогының P2 шығыс қуатының жане шығыс кедергісінің номинальдық мәндері.Күшейту коэффициенті деп шығыс параметрлерінің кіріс параметріне қатысын айтады.
31. Жартылай өткізгішті   диодтар:жіктеу жұмыс принципі қолдану аймағы.Жартылай өткізгішті   диоддеп бір ғана p-n ауысу элементінен тұратын құралды айтады.Диодтардың жұмыс істеу принципіне негізінен олардың бір бағыттағы электр өткізгіштігі, p-n ауысуының электрлік тесілуі  жане басқа да қасиеттері пайдаланылған.Олардың көп тараған түрлері-түзеткіштік,импульстік диодтар,стабилитрондар,тунельдік диодтар,варикаптар.P-n  ауысу диодтары құрылымы жағынан нүктелік жане жазықтық деп бөлінеді.Жазықтық диодтарын қорытпа немесе диффузиялық әдіспен дайындайды.Олардың ауысу аудандары үлкен болады жане үлкен токтарды түзетуге қолданылады.
32. Транзисторлар Электр тогын басқару үшін қолданылатын екі p-n ауысуларынан тұратын   транзистор деп атайды.Транзисторлар биполярлық және өрістік болып жіктеледі.Биполярлық транзистор деп екі өзара әсер етуші p-n ауысулары бар кристалдардан жасалған құралдарды айтады.Транзистордың жұмыс істеу принципі оның электродтардың токтарын басқару ауысуға жеткізілген кернеуден тәуелділігіне негізделген.Сыртқы кернеу  болмағанда криcталл  энергетикалық тепе теңдікте болады; барлық қоспалы атомдар иондалған;Ферми деңгейі акцепторлардың деңгейінен жоғары p облыстарында жатады;ал базалық қабатта донорлардан төмен деңгейде жатады. Екі ауысудада бірдей фи<0   электр потенциалдары қалыптасады.База облысында потенциалдың нөлге дейін көтерілуі оның нөлдік потенциал нүктесіне яғни корпусқа қосылғандығымен түсіндіріледі.Өрістік транзисторлар деп үш электродты жартылай өткізгіштік элементті айтады.Транзистордың жұмыс істеу принципі көлденең қимасы p-n ауысудың қалыңдығынан тәуелді болатын канал арқылы токтың жүруіне негізделген.
33.Электроника негіздері.Айнымалы тоқты түзетудің негізгі схемалары.Электроника – ғылым мен техниканыңвакуумда, газда, сұйықта, қатты дене мен плазмада, сондай-ақ олардың бір-бірімен жанасу шекарасында байқалатын электрондық және иондық құбылыстарды зерттеуге және оларды қолдануға арналған саласы.Электр тогы – электр қозғаушы күштіңәсерінен зарядтардың (зарядталған бөлшектер немесе дене) бағытталған қозғалысы.Зарядталған бөлшектер: өткізгіштерде — электрондар, электролиттерде —иондар(катиондар мен аниондар), газда —иондар мен электрондар, арнайы жағдайдағы вакуумда — электрондар, жартылай өткізгіштерде —электрондар мен кемтіктер(электронды-кемтіктік өтімділік) болып табылады.Электр тогы энергетика саласында — энергияны алыс қашықтыққа жеткізу үшін, ал телекоммуникация саласында — ақпаратты шалғайға тасымалдау үшін қолданылады.Электр энергетикасы — энергетиканыңбасты құрастырушысы, оның басты міндеті — электр энергиясының тұтынушыларын электрлік энергиямен жабдықтау үшін электр энергиясын тиімді жолмен өндіру, тарату және үлестіру.Кернеу- электрлік электр тізбегінің не электр өрісінің екі нүктесі арасындағы потенциалдар айырмасы. Электрлік Кернеудің бірліктердің халықаралық жүйесіндегі өлшеу бірлігі – вольт. Айнымалы токты түзету үшін түзеткіштердің үш түрі қолданылады: жартылай толқын ортаңғы нүктесі бар жарты толқын, б) және көпір тізбегіндегі жартылай толқын . Жартылай өткізгіш диодтар дизайны мен мақсаты бойынша әр түрлі. Күшті токтар үшін жазықтық диодтар, ал әлсіз токтар үшін нүктелік диодтар қолданылады.
34. Логикалық элементтер негіздеріне анықтама беріңіз. Типтік логикалық элементтер. Логикалық элементтердің өздігінен жасалуы.Қазіргі күрделі технологиялық үрдістерді басқару үшін жүздеген релелер, түйістіргіштер, ажыратқыштар жəне т.б. аппараттар қолданылады. Ал оларда үрдістің жылдамдығын төмендететін қозғалмалы бөлшектер мен электрлік түйіскілер бар. Бұл басқару жүйесінің сенімділігін төмендетеді жəне технологиялық үрдістің үздіксіз жұмыс істеуіне қатер тудырады. Сондықтан басқару аппараттарында түйіскілі элементтерді түйіскісіз элементтермен алмастырудың маңызы зор.  Түйіскісіз басқару тізбектерінде белгілі-бір амал орындайтын логикалық элементтер  мен шала өткізгіштен жасалған нəрселер қолданылады. Мысалы, “ЕМЕС” логикалық элементін қолданған кезде басқару тізбегі реленің КМ ажыратушы түйіскісі Х сигнал жоқта түйісіп, ал сигнал барда ажырап тұратыны сияқты жұмыс істейді.“НЕМЕСЕ”логикалық элементінде   кірмелердің бірінде сигнал болса, онда шықпасында да сигнал болады, яғни Х1, Х2 түйіскілерінің бірі тұйықталса, реленің шарғысына кернеу берілетіні сияқты үрдіс жүреді. “ЖƏНЕ” логикалық элементінің шықпасында сигнал болуы үшін кірмелердің барлығында сигнал болуы керек. Бұл үрдіс Х1 жəне Х2 түйіскілері тұйықталғанда ғана реленің шарғысына кернеу берілетінімен бірдей. “ЖАД” деп аталатын логикалық сұлбадабір кірмедегі сигналдың нəтижесін екінші кірмеге берілетін сигнал жоққа шығарады. Бұған түйіскілік сұлбада бірізді жалғанған тұйықтаушы жəне ажыратушы батырғылары бар сұлба сəйкес келеді. Х1 кірмесіне сигнал бергенде, яғни Х1 батырғысын тұйықтағанда, элементтің шықпасында сигнал пайда болады жəне батырғы ажыраған кезде сигнал сақталып қалады, өйткені Y түйіскісі тұйықталып Х1 батырғысын блоктайды. Элементтің шықпасындағы сигналды жою үшін Х2 кірмесіне сигнал беру керек, яғни Х2 батырғысын басып, реленің шарғысын токсыздандырған сияқты үрдіс орын алады.Түйіскісіз аспаптардың басты кемшілігі – оларда қолданылатын шала өткізгішті элементтердің қызуға төзімділігінің төмендігі. Мысалы, ең төзімді деп саналатын силиций кристалының рауалы қызу температурасы 1600С шамасында. Түйіскісіз аспаптардың екінші-бір кемшілігі, осы рауалы қызу температурасының төмендігіне байланысты, асқын жүктелу қабілеттілігінің де төмендігі. Сондықтан шала өткізгіштен жасалған элементтерден тұратын аспаптар, жалпы алғанда, температуралық жəне асқын жүктелуден қорғалған болуы керек.
35.Сигналдардың жіктелуі.Логикалық элементтердің шығу сатыларын құру схемалары. Электр сигналы дегеніміз — параметрлері берілетін хабар заңдылығымен өзгеретін электр тоғы немесе электр кернеуі. Телекоммуникация саласында сигнал электр сигналы түрінде қолданылады.Бірінші ретті сигнал — берілетін хабарды алып жүретін электр сигналының алғашқы (көбіне төменгі жиіліктегі) түрі. Арналық сигнал. Электр сигналын қашық жерлерге таратқанда ол байланыс жолы бойында әр түрлі себептермен өшіп, әлсірейтіндіктен және хабар таратуды арзандату, бір байланыс жолымен бірнеше хабар беріп тығыздау үшін бірінші ретті (алғашқы) сигналды түрлендіріп өзгертуге тура келеді. Детерминал сигнал — уақыт бойынша өзгерісі алдын ала белгілі болатын сигнал. Гармоникалық сигнал — белгілі заңдылықпен берілген амплитудалы, берілген жиілікті және фазалы синусоидалық немесе косинусоидалық сигналдар.Дискретті сигнал — бөлек-бөлек үзілісті сигналдардан тұратын сигнал. Тұрақты кездейсоқ сигналдар — ықтималдық тығыздыгы уақыт өлшемінің басталатын жеріне байланысты болмайтын кездейсок сигналдар. Кездейсоқ сигналдар — белгілі бір заңдылықпен өзгермейтін, белгіленген уақытта қандай болатынын алдын ала айтуга болмайтын сигнал.